Poem Collection Of RamBabu Subedi झस्किएको सिन्दूर

 Ram Babu Subedi is a celebrated name in Nepali literature, especially known for his unwavering contribution to children’s literature. A poet, teacher, editor, and mentor, he has spent decades nurturing young minds through both teaching and creative writing. His journey from a small village in Kaski to becoming a nationally and internationally recognized literary figure is as inspiring as it is impactful.

 

Early Life and Education

Ram Babu Subedi was born on 14th of Jestha, 2004 B.S. (around May 1947 A.D.) in Hanspur, Rupa Rural Municipality, Kaski district, in the Gandaki region of Nepal. He was the fifth child of his parents, Dev Das Subedi and Pavitra Subedi. At birth, he was named Jhalanath, while his family lovingly called him Babu Ram. Over time, he became widely known as Ram Babu Subedi, the name under which all his academic certificates and later works were published.

Subedi completed his school education in his hometown before moving on to higher studies. He graduated with a Bachelor’s degree and soon entered the teaching profession. For more than three and a half decades, he devoted his career to teaching, primarily working at the prestigious Budhanilkantha School in Kathmandu, one of Nepal’s top institutions. His close interaction with children during these years gave him an extraordinary understanding of child psychology and learning patterns. This deep connection with young students eventually drew him towards children’s literature.

 

Entry into Literature

Ram Babu Subedi’s literary journey began in 2022 B.S. (1965 A.D.) when his poem titled Prabhat (Morning) was published in Bhanudaya, a literary magazine printed in Banaras, India. That first publication was a turning point—marking his formal entry into the world of literature.

From the very beginning, Subedi’s writing reflected a dual focus. On one hand, he wrote for adults—penning poems, plays, and long narrative verses (known as khandakavya in Nepali). On the other hand, he immersed himself in children’s literature, producing poems, rhymes, picture stories, and songs that were simple, musical, and yet full of meaning. This balance between adult literature and children’s creativity gave him a unique place in Nepal’s literary scene.

 

Commitment to Children’s Literature

While Nepali literature already had pioneers like Gangadhar Dravid, who introduced early children’s texts in the mid-20th century, Subedi played a critical role in expanding and modernizing the field. He firmly believed that “children’s literature is today’s necessity. Children are not only our present but also our future. To nurture them is to nurture the nation itself.”

According to him, young minds are like saplings: “Today’s buds become tomorrow’s banyan trees. If we want strong trees that give shade and fruits, we must nourish the saplings well.” For Subedi, children’s books were not just for entertainment but for shaping character, creativity, and imagination.

He studied what kind of rhymes, songs, stories, and plays appealed to children and used that knowledge to create works that were age-appropriate, enjoyable, and educational. Many of his poems were later set to music, sung by children, and even included in school textbooks across Nepal.

 

Major Works

Ram Babu Subedi has authored more than 40 books, many of which are dedicated to children. Some of his most popular and significant works include:

• Dui Dhara (Two Streams) – joint poetry collection (2024 B.S.)
• Ganga – poetry collection (2044 B.S.)
• Baa Baa Bachchhi – children’s poems (2044 B.S.)
• Bhaguto ra Bachchhi – children’s picture story (2038 B.S.)
• Pani Pani – children’s poems (2049 B.S.)
• Bhangeri – children’s poems (2051 B.S.)
• Nepal Aama (Mother Nepal) – children’s poems (2056 B.S.)
• Ghandruk Jhalhal – children’s song collection (2059 B.S.)
• Chyante Ghodako Katha – children’s picture story (2060 B.S.)
• Aagopani – children’s epic poem (2065 B.S.)
• Jhaskieko Sindur – poems in meter (2066 B.S.)

His works are not limited to Nepali. Some of them have been translated into English, Chinese, Korean, and Urdu, making his influence global.

 

Themes and Style

Subedi writes in both traditional and folk meters. His poems often highlight the simplicity of rural life, natural beauty, and the struggles and dreams of ordinary people. As a progressive writer, his works often challenge social darkness and call for positive transformation.

In children’s literature, he uses storytelling, humor, music, and rhythm to spark curiosity and imagination. His ability to weave moral lessons with entertainment is what makes his works beloved among children, teachers, and even parents.

 

Organizational Roles

Beyond writing, Ram Babu Subedi has been actively involved in promoting children’s literature through organizations. He has served as:

• Chairperson of Book Bird Nepal
• Vice-Chairperson of Devkota–Lu Xun Academy
• Member of Nepal–China Friendship Forum
• Member of International Nepali Children’s Literary Society (INCLS)

He has also edited literary magazines and newsletters, encouraging young writers and creating platforms for literary exchange.

 

Awards and Recognition

Over the years, Subedi’s dedication has been recognized with numerous awards, including:

• Sajha Bal Sahitya Award (2056 B.S.) for Nepal Aama
• First Prize in the Nationwide Poetry Competition (2023 B.S.) organized by Nepal Youth Organization
• First Prize in the Gandaki Regional Literary Conference (2024 B.S.)
• First Prize in the National Essay Competition (2025 B.S.) by Sanatan Dharma Sewa Samiti
• Ramaila Nani Children’s Literature Award (recent years)
• Daivagya Children’s Literature Award (2080 B.S.)

These honors underline his role as one of the leading figures in Nepali children’s literature.

 

Legacy and Impact

Ram Babu Subedi has lived his life as a teacher, creator, and motivator. His more than five decades of service in education and literature have given Nepal’s children meaningful stories, rhymes, and songs that not only entertain but also shape character and imagination.

He has always emphasized that children should grow up mentally and physically healthy in a free and open environment, without limitations. In his words, “Children are our heritage. Their world must grow without obstacles. That responsibility is ours, and we cannot escape it.”

Today, when one looks at Nepal’s children’s literature, it is impossible not to see Subedi’s imprint. He helped broaden the narrow paths paved by earlier pioneers into wide roads where many new writers now walk. His poems, songs, and stories continue to inspire classrooms, literary festivals, and homes across Nepal and abroad.

 

Conclusion

From a small village boy named Jhalanath to a renowned poet and advocate of children’s literature, Ram Babu Subedi’s journey is a story of dedication, creativity, and vision. His belief in the power of literature to nurture young minds has left an enduring legacy.

Even after decades, he continues to inspire, reminding us that nurturing children through literature is not just a literary duty but a national responsibility. For his students, readers, and fellow writers, Subedi remains an untiring creator whose pen has never stopped shaping the future.

आमा  मेरी आमा सरल रसिली जल्जले खेतजस्ती मेरी आमा प्रिय पथिकको शीतलो भेटजस्ती डुल्छन् आमासँग मृदुलता स्नेह सौन्दर्य माया घुम्छन् आमासँग लहबरी शैलका घामछाया। आमा नै हुन् सुख र दुखकी नाद वा नागबेली बग्छिन् आमा सृजन तटका छालमा छाल खेली सानाठूला कुलबुल सबै स्निग्ध मातृत्वभित्र चोखो मायासरि छ गहिरो सृष्टिको दिव्यचित्र। आमा ! तिम्रै हृदय तटमा देख्छु नौला तरङ्ग तिम्रै छायामुनि छ रसिलो बालसंसार दङ्ग खोल्साखोल्सीतिर किन सधैं बग्दछौ हे हिमानी ? बग्छौं हामी पनि अब त्यतै बग्नु नै जिन्दगानी। लालाबाला जबजब यहाँ भोकले तल्तलिन्छन् आमा रुन्छिन्ः प्रगतिपथका पाइला अल्तलिन्छन् जाऔं आजै विकल जनका झोपडी झोपडीमा सेवाको त्यो नवरस छौं - गाउँ, बेसी, गडीमा। हामी आफै असल नबने देश बन्दैन राम्रो हामी आफै कमसल भए रुन्छ मातृत्व हाम्रो हाँसी हाँसी असल जनले माझ्दछन् देशलाई जो ब्यूझन्छन् यस जगतमा बन्दछन् हाइहाइ । मेरी आमा युगयुग यहीं बाँच्दछिन् भै उज्याली हॉस्छिन् आमा युगयुग यहीं शान्तिको दीप बाली मेरै आस्थामय सगरमा गर्दछिन् दिव्य यात्रा मेरा आँखा वरिपरि सधैं पूज्य माता पवित्रा।

राता रेस हो दौड़ कतै पड्क्यो भने गोला, कतै रोए भने जन राता रेस हो दौड़ हेन्री ड ना बनीकन ड्युना हाम्रा सुबाटा हुन्, सेवाका टाकुरा उनी हाँसौं, खेलौं, रमाऔं ये मानवी टाकुरामुनि ।

बेलायत बेलायत स्वयं सानो तर दिव्य शरीरमा महासागर छल्कन्छ यसका तीरतीरमा हामीजस्तै छ यो आज अस्तित्वमा र सत्त्वमा तर छिन् सुखका अग्ला आँटीमा यसकी मुमा। जता हे त्यतै नौला यहाँ सुन्दर धार छन् जता हे त्यतै नौला यहाँ सुन्दर कार छन् अट्टालिका उठेका छन्, बगैंचामा बहार छन् आवश्यक परे मात्रै यहाँ तार र बार छन् । थेम यहाँ उचालिन्छ, पछारिन्छ र बग्दछ प्रकृतिका पखेरामा स्वर्ग नै कल्कलाउँछ तर त्यो चन्द्रमालाई छोप्छ बादलले जब बेलायत अतालिन्छ, मूर्च्छा पर्दछ गौरव । सबै नै काममा व्यस्त; भयो फुर्सद मस्त छन् काम नै देउता ठान्छन्, स्वस्थ छन्, सब चुस्त छन् हिजोको विश्वको हाँक आज खुम्चिन्छ म्यानमा त्यो ठूलोपनको भ्रान्ति छ जस्तो अनजानमा । यहीं दुर्बलता बग्छन्, यहीं सबलता पनि घाम,छाया र पानीमा घुम्छ लन्डन फन्फनी बूढाबूढीहरू घुम्छन् बगैंचामा मजासित परन्तु किन हो कुन्नि ! देखिन्छन् अलि विस्मित। बोल्दैनन् पहिले आफू बोल्यो कि अनि बोल्दछन् खोल्दैनन् दिलको दैलो खोल्यो कि अनि खोल्दछन् नबोल्नु पहिले आफू संस्कारजन्य भूल हो हे बेलायत ! बोलू बावै । भूल अमूर्त शूल हो । मान्छे हिँडिरहेका छन्- एक्लैदुक्लै यताउता लाग्छ सँगै डुलेका छन्- एकता र अनेकता बसमा रेलमा मान्छे यात्रा गर्छन् संगैसँगै चिन्नुजान्नु पटक्कै छ यो चाला किन हो सधैं ?   यहाँ पनि दुखेसा छन् छैन जागिर क्यैसित सम्पन्नतासितै बग्छन् विपन्नता र आपत गम्म कहिलेकाहीँ दाम्पत्यमय जीवन तर भुल्किरहेका छन् मान्छेभित्र नयाँपन। युवायुवतिका साथ वासन्ती वासना सधैं जिन्दगी रस हो भन्छन्- रसमा डुब्दछन् सधैं मिठो चुम्बन साटेर मुस्काउँछ सधैं हिरो स्वतन्त्रता यहाँ राम्रो स्वच्छन्दता यहाँ पिरो । रुन्छ आकाश जाडोमा जाडो रुन्छ बतासमा कठ्यादैि कठै! सङ्लो पानी बग्दछ थेममा गर्मीका याममा मान्छे आनन्दभित्र बुड्दछ आफ्नै मन उचालेर चङ्गा बन्दछ,उड्दछ। पँधेरो घरभित्रै छ, बिजुलीमय जीवन बाटोघाटो सफा च्या चिटिक्कको छ आँगन प्रतियोगी उठेका छन् समुद्री छाल सदा जित्नेका ओठमा डुल्छ नयाँ जीवनको मजा । लाममा लाम लागेको कर्तव्यशील देश यो उद्योगका चुली देख्दा लौन । हिर्दय लोलियो सत्य साँचो म बोल्दै छु दिलका प्रिय ओठले यहाँ मानिस जाँचिन्छ मान्छेकै प्रिय भोटले। आफ्नो संस्कृति संस्कार जोगाएर सधैंभरी बेलायतभरी बग्छ आलोकमय माधुरी विद्याको त चुली नै हो; बेलायत विचित्र छ तथापि पूर्वको लाली मेरै नेपालभित्र छ।

चहको खोजमा  लम्केको छु म आज दूर पथमा बोकेर नौलो युग कष्टैकष्ट र प्यासका बगरमा मेरी धरा लुग्लुग मान्छेका दिलमा म आज कसरी आह्वान नौलो बनूँ! आफ्नै राष्ट्र निमित्त तान्दछु सधैं यो जिन्दगीको धनु । नाङ्गो आङ लिएर रम्य जग यो टाटे र पाटे कतै भोको पेट लिएर जीवन दुनो पुर्लुङ्ग ढल्दो कतै रोगाएर अलाप पोख्दछ कतै मेरी मुमाको मुटु यो वेला नसुतू म पूर्व नभमा लाली उठेझै उ । गोरेटाहरू कक्रिएर भिरमा लोट्छन् कहालीहरू शिक्षा संस्कृतिका सुरम्य तटमा छन् ठेसका आवरु हामी दिक्क हुँदा रुँदा बिकलिँदा कोक्किन्छ मातृत्व यो आमाको मन कोक्कियो यदि भने ब्रह्माण्ड नै कोक्कियो। मान्छेका दिलभित्र आज किन यो मान्छे गयो खस्कँदै ? मान्छेका घरभित्र बस्दछ कठै। मान्छे अझै झस्कदै धर्ती वास्तव रक्तरञ्जित हुँदै गल्दै छ, ढल्दै छ यो मेरो देश मभित्रबाट नउठी उठ्दैन संसार यो। बाटो जीवनको चरक्क चिरिंदा, बेतालले बाङ्गिदा मान्छे अल्मलिंदा र झेल झगडा लाजै नभै नागदा ऐंजे मय तिर्सनासँगसँगै बग्दै छ यौटा बह नेपालीपनमा र शान्तिवनमा छन् जिन्दगीका चह। आफ्नै रम्य स्वदेशभित्र दगुरू खोज् स्वयम्लाइ म आफैलाइ निचोर्न आज म सकूँ, रोजू स्वयम्लाइ म मेरो जीवनको सुरम्य चह त्यो मैभित्र टोलाउँछ आत्मा दर्पण हो- सुदर्पणभरी ब्रह्माण्ड लोलाउँछ।

मित्रता ोख्छौं हामी हृदय बह यो कान हो? कान खोल ! बाटो छेक्यो अपशकुनले न्याय हो? बोल बोल मै के बोलौं अमृत मुखमा तप्त पानी अमीलो शशङ्काबिच मृदुमयी मित्रता भो धमीलो।   जस्लाई यो दिल दिइरहें आज त्यै दूरदूर जो चिन्दैनन् गुन निकटमै पर्छ तिनलाइ पीर आफै फुक्ने घननन प्रजातन्त्रको शङ्खनाद आफै मिच्ने दिनहुँ किन हो? आज ये हो विवाद । टाढाटाढा जतिजति उड्यो त्यत्ति नै गेह टाढा आफ्नै छातीमुनि मिलनको प्रेम-संसार गाढा ठान्छन्जोजो घर नजिकको देवता हुन्छ सानो मुर्भन्छन् ती विजन पथमा, झर्दछन् भै बिरानो। ऐंचोपैंचो घर नगिचमा चल्नु नै मित्रता हो ऐंचोपैंचो अब स्थगित भो भन्नु नै क्षुद्रता हो छाती नाङ्लोसरि यदि भए साथले दिन्छ साथ छाती चम्चामय यदि भए नाथ बन्छन् अनाथ। कोभन्दा को कम छ र यहाँ ! मित्रता हो समान कोभन्दा को वर छ र यहाँ ! मित्रता हो समान क्वैभन्दा क्वै कम नहुनु नै राष्ट्रको स्वाभिमान क्वैभन्दा क्वै पर नहुनु नै न्याय औचित्य शान । झुक्दैनन् यी अमर चुचुरा हे हुरी! जा उतै जा! झुक्दैनन् यी दृढ मनहरू हे छुरी! जा उतै जा! यो धोकामा, छलकपटमा विश्वबन्धुत्व रुन्छ निःस्वार्थीका हर वचनमा सत्य संसार घुम्छ।

जननी जननी जग जीवनकी सुषमा अथवा धृति संस्कृतिकी उपमा सुखमा दुखमा नजली नगली कुकुनिन्छ उनैसित राष्ट्रकली। -११- जननी चहकी पनि उच्च चह चह दूर हुँदा गहिरो विरह जननी जगकी मृदु स्नेहलता मृदुतासित घुम्दछ मानवता। जननी रमणीय महापृथिवी जननी कमनीय हिमालछवि जननी घर आँगनकी तुलसा तुलसासित लुटपुटिंदै छ उषा । घरमा पहिले रस यो नछरी वन हुन्छ यहाँ रसिलो कसरी । रस भन्नु त केवल मानिस हुन् जननी दिलका नव औरस हुन्। श्रमले श्रम टप्प समात्दछु म घर आँगनमै अझ नाच्दछु म जननीप्रिय जीवनको म पयो दुखमा पनि यो उति नै बलियो। सुखशान्ति मिलोस्; दृढता नहिलोस् अनमोल कला दिलभित्र खिलोस् नवधार बगोस् हिमशैलमुनि चिरकाल बचून जगकी जननी।

मुमा भन्छिन् मुमा भन्छिन्- बाबू। मन वचनले ईश्वर भज टुटेका फाटेका घर, डगर, पाखा सब सज जहाँ धर्मी बस्छन् सुखकर त्यहीं मानव मति अधर्मी गोथेका घरतिर सधैं घुम्छ अगति ।   मुमा भन्छिन्- बाबू। छलकपटका कान निमठ यिनै खोलानालासित कलकलाऊ उठउठ उकाला, ओराला, वन बगरलाई पनि चुम रसातालैदेखि उठ सगरमाथातक घुमा मुमा भन्छिन्- बाबू ! मृदुल ममता मथ्नु छ अझै नयाँ धर्को तानी नवनव कथा कथ्नु छ अझै छ ज्ञानीले हेर्दा सकल जग यो कागजमय मसी नै मान्छे हो नभुलीकन लेखौं जयजय। मुमा भन्छिन्- बाबू! सुखदुख भनेकै जगत हो सुखै मात्रै देऊ नभन पिइद्यौ दुःख पनि यो छ तिम्रा पोल्टामा सुख यदि भने बाँड खुस भै छ तिम्रा पोल्टामा दुख यदि भने माग सुख क्यै। मुमा भन्छिन्- बाबू । भुवन रसिलो प्रेमरसले बचेका छौं हामी यहि रस पिई भाग्यवशले छ प्रेमैमा मीठो सृजन सुषमा मानवपना छ प्रेमैमा सोझा अमुक जनको उच्च सपना । मुमा भन्छिन्- बाबू। नफुट फुटँदा जीवन फुट्यो जमेका जादूमा अचल हिमको आलय उठ्यो यही छाती तिम्रो जनमभर नाङ्लोमय बनोस् अहो! भेटें मैले असल जन जस्ले पनि भनोस्। मुमा भन्छिन्- बाबू! सकल जगकी आँचल म हूँ सबैकी आमा हूँ, सबतिर म बास्ना छरिरहूँ हियाका हे टुका! चलचल सुबाटोतिर चल तिमी यौटै ब्यूझे पनि भुवन हुन्छे झलमल ।

युवा हो देशको स्तम्भ युवा हो देशको स्तम्भ, अडेस आड यो यही पिटिक्कै बरु भाँचिन्छ बाँच्दैन यो कतै नुही युवा साहसिलो हुन्छ, दौडन्छ होड होडमा फकन्छन् कुकुना नाना युवाका मोड-मोडमा।   युवा हो देशको छाती-छातीको यो नयाँ मुनो युवा ढल्यो भने ढल्छ सृष्टि-सौन्दर्यको दुनो जहाँजहाँ युवा शक्ति सानले मुस्कुराउँछ त्यहीं निर्माण लोलिन्छ, सुखले सुख पाउँछ। युवाजगत नै हाम्रो आशा-सागर धार हो युवाजगत नै हाम्रो उन्नतिको बहार हो युवा नवीन अध्याय, युवा नवीन नाद हो युवा जागे जगै जाग्यो नजागे बरबाद भो। युवाको साथ पाएमा खिल्खिलिन्छे कलावती विछोडका करेसामा के फुल्थी दिव्य मालती ! माटाको स्वाद भेटेको युवा प्रहर सार्थक कर्तव्यनिष्ठ मान्छेका काखमै बस्छ रे हक। आज म किन देख्दै छु युवा अल्मल-अल्मल घुमैलोमाथि टेक्दै छु- चाहन्छु म त झल्मल हे युवा । किन देख्दैनस् आफ्नै उज्ज्वल उन्नति तेरो दुर्गतिमा बाबै! संसारकै छ दुर्गति। वसन्त बैँसमा खेल्छ, पाखुरा वज्रतुल्य छन् पहरा सब फोर्नु छ आज फुर्सद छैन भन् किन धुम्म तँ बस्दै छस्। होम्दे जाँगरका चरु बाटो बिराउँदा तैले आमा रुन्छिन् धुरुधुरु।

माटाको महिमा म जन्में माटोमा मुकुलित हुँदै सौरभ फुदै म हुर्के माटोमा शिखरतिरका ज्योति दुहुँदै मलाई डोलायो सरसर हिमाली पवनले महाकाली कोसी सबसँग भिजें स्वच्छ मनले।   मभित्रै छन् स्रष्टा,स्थिति र लय, सन्तोष सुख छन् मभित्रै छन् द्रष्टा; भृगु र मनुका छन्द श्रुति छन् म नै पुर्खाको त्यो हृदय सरको सार मधुर म सोझो बाटो हूँ डगर-डगरै पुग्छु सगर। छ नेपाली छाया रसमय र माया रसमय छ नेपाली भाषा रसमय र आशा रसमय रसैमा छन् सारा चउर, वन, पाखा, समथर रसीली छिन् आमा,दुख पनि बनेको छ चमर। छ तातेको तिम्रो तमक, तममा ताण्डव गति छ मातेको तिम्रो मन, कुमनमा रुन्छ नियति जथाभाबी कुद्ने नगर कवि कोक्किन्छ पिरले स्वयं माटो बन्दै उठ शिर उठाएर शिरले। निचर्दा यो माटो कलकल सयौं मानवकला नचिन्दा यो माटो ढलपल सदा जीवन पला मिही माटो नै हो महल अथवा रामझुपडी यही चिम्टी माटो प्रगति पथको शाश्वत कड़ी। म आफै माटो हूँ, मृदुल दिलमा लाख रचना म आफै बाटो हूँ, हर कदममा उच्च सपना विनामाटो हामी जगततलमा ज्यून कसरी ! यही माटो नै हो अभय भगवान्, ईश्वर, हरि।

चुनाव  हिमाली काखमा आज प्रजातन्त्र घमाइलो मेरो यो घरसंसारै चुनावले रमाइलो विचारका मदानीले राष्ट्रिय ध्येयको दही मथ्दै छु म तराईमा, पहाडमा जहींतहीं।   अर्थ आज खुलेको छ मान्छेका रङ्गरङ्गको उ को छ नयाँ ढोका खुसीको र उमङ्गको प्रतिनिधिहरू छान्ने अभियान जताततै जहाँ बास्ना झुलेका छन् माहुरी झुम्म छन् त्यतै। सोचेर ल्याउँदा आफैलाई चुन्नु चुनाव हो जो चुनिन्छ यहाँ त्यो नै 'आफू' हो अथवा 'म' हो आफैलाई म चुन्दै छु आज साँचो कुरा कहूँ मत हो जिन्दगी मेरो, कर्ता कर्म दुवै म हूँ। खानु-लाउनु जस्तै हुन् बोल्ने लेख्ने कुरा पनि प्रजातन्त्र भए सप्यो नभए बैलियो जुनी स्वतन्त्रता तँलाई म प्राण नै नभनूँ किन । तभित्र नै छिपेको छ राष्ट्रको दीर्घ जीवन। हे चुनाव ! तँलाई म गर्दछु नव स्वागत छिटै मेट्नुपरेको छ मान्छेका ननिका लत अझै मज्युत पार्नु छ प्रजातन्त्रमयी मुनो छिटै देखा मलाई त्यो सुख-सौन्दर्यको कुनो। हे चुनाव । तँलाई म धेरै पटक भेट्दछु दिलका ओठले चुम्छ दिलको प्यास मेट्दछु तँ होस् प्रगतिको ढोका झ्याल होस्तँ सुनीतिको त होस् हिर्दयको भाका आँखा होस् राजनीतिको।

प्रजातन्त्र  प्रजातन्त्र भनेको नै शहीदमय धुक्धुकी अध्यारो युग च्यातेर बलेको न्यायको टुकी यही हो दिलको गीत, सिर्जनाको नयाँ रित सधै कल्कल यो बग्छ मान्छेका कवितासित।   प्रजातन्त्र ढिँडोमा छ, कतै गुन्द्रुकभित्र छ रोदी, बालुनमा यो छ,बुझ्दै जाँदा विचित्र छ प्रजातन्त्र भनेको नै सभ्यतामय टाकुरो टाकुरामा पुगे मात्रै देखिने हो नयाँ जुरो। प्रजातन्त्र! तँ नै मेरो रूप, रङ्ग र ढङ्ग होस् तँ नै उमङ्ग होस् मेरो, तँ नै नयाँ तरङ्ग होस् जोस,होस दुवै तैं होस्, तँ नै उन्नतिको शिर तलाई चोट लागेमा पर्नुपर्छ ममा पिर। प्रजातन्त्र तँलाई म घुमेर पनि हेर्दछु चुमीचुमी पनि हेर्छु, चुनेर पनि हेर्दछु थोत्रो संसार यो फेर्ने तैं होस् हुङ्कार निर्भय तैं होस् जीवनको ज्योति- ज्योतिभित्र जयैजय। आफ्ना कुरा भनौं हामी, अरूका पनि लौ सुनौं नधकेलौं कसैलाई, आफ्नै सन्मार्गमा हिंडौं कर्तव्यका भकारीमा अधिकार मुरीमुरी प्रजातन्त्र स्वयम् मै हुँ,स्वयभित्र छ माधुरी। प्रजातन्त्र जहाँ दुख्छ त्यहाँ जीवन दुख्दछ प्रजातन्त्र जहाँ फुक्छ त्यहाँ जीवन फुक्दछ प्रजातन्त्र उज्यालो हो- उज्यालो भेटिएपछि मान्छे शिखरमा पुग्छ वितृष्णा मेटिएपछि।

स्मृति सुमन सिद्धिचरण  पहाडैमा मेरो अमृतमय सेरो सरगम पहाडैमा मेरो रसमय हिमाली रमझम पहाडैमा रोसीमय सृजनका कञ्चन कण पहाडी छायाको अमर कृति हो सिद्धिचरण। - २३- झन्य आभा नौलो तर कुदिनले आपत दियो अँध्यारा कारामा मृदुल कविता बन्धित थियो दुखेका थे मान्छे घरबिच नपाएर शरण कठै! काढकाँढाउपर दगुर्यो सिद्धिचरण। बन्यो यौटा आस्था सुख र दुखको शाश्वत दुनो बन्यो यौटा संस्था तल-अतलको शाश्वत कुनो बन्यो यौटा लोली प्रगति पथको शाश्वत क्षण सबै नेपालीको प्रिय क्षितिज भो सिद्धिचरण। कतै उर्लेका छन्- झलमल छटा आज उसका कतै कुर्लेका छन् घनमय घटा आज उसका बगेका छन् आँधी, जलनबिच छन् विश्व-वरुण छचल्केको यौटा प्रखर युग हो सिद्धिचरण। तिमी के लेख्दै छौ ? म त छक परे कत्ति नबुझी तिमी देख्छौ क्यारे। सरलपनमा हाउ र गुजी महास्रष्टाका छन् हर सरलतामा मृदु कण कणैमा छन् अग्ला शिखर अथवा सिद्धिचरण। म आफ्ना पुर्खाको मुदित दिलले गर्छ मनितो महापुर्खा मेरा परपर हुँदा यो मन तितो हिजोलाई श्रद्धामय वचनले गर्छु वरण उज्यालो धर्तीको स्मृति सुमन हो सिद्धिचरण।

धरणीधर सकली कविका सकली कविता नकली कविका नकली कविता धरणीधर हुन् कविमा सकली धरतीतलको प्रिय उच्च थली। マリー अपरा र परा पिर पिन्जरमा प्रिय रामहरू न थिए घरमा सुख-चामलमा अतिसार बयाँ धरणीधर हुन् हनुमान नयाँ। नवरङ्ग उनी र उमङ्ग उनी नव चेतनको नव ढङ्ग उनी नव गीत लयैलयको थुकुरू म सदा थुकुरूतिर नै दगुरूं। दिलमा दुख थ्यो, दुखमा दुबिधा पर थे कविता, परथे सुविधा असरल्ल थिए सुखका सपना धरणीधर नै पहिलो विपना। जन-जीवनमा कटु शासन थ्यो घरमा फुट थ्यो, बनमा लुट थ्यो धरणीधरले लुटलाइ जिते फुटलाइ जिते; झुटलाइ जिते। अति सुन्दर जीवनको पनियो कविले अझ माझ्नुपर्यो भनियो अहिलेतक ती धुन रुन्न छन् धरणीधर जागृतिका गुरु हुन्। कविको स्वर थ्यो प्रिय कोकिलको न निभ्यो कहिल्यै डिबिया दिलको रसिला र मिठा रचना उनका समभाव उदार उचा मनका ।   उठ हे! उठ हे! उठ हे युवक ! नउठी कसरी पछि लाग्छ हक युवकैहरुमा कविको छ भर युवकै नउठी घर हुन्न घर। उठ है। उठ है! युवतीहरु हो। नउठी नहुने कविको छ कुरो युवती भवका ममता र मुटु ममतै नउठी कसरी म उ ! कवि काननका कनका कनमा धरणीधर छन् सबका मनमा नव शिक्षक है। नतमस्तक छु स्मृति सौरभ यो म सदा पिउँछु। प्रिय सन्त तिमी र वसन्त तिमी पृथिवीतलको प्रिय पन्थ तिमी ऋषितुल्य महाधरणीधर है? म रहन्छु कहाँ। तिमी नै नरहे।

सिपाही  अहो! भक्षक छन् कोही, म त रक्षक रक्षक अहो । तक्षक छन् कोही, म त कम्जोरको हक म लड्छु देशको निम्ति, मातृत्व छ शिरोपर म मर्छु देशको निम्ति,म बन्छु अजरामर। - २८ - म हुँ विश्वासको ढोका म खुल्दा खुल्दछे स्थिति स्वदेशको म हुँ चेत; चेतनाको नयाँ कृति नठान्नु म सधैं खस्छु भई गोला र बारुद कर्तव्यशील मान्छेमा अनुशासनको हद । मान्छे हिँड्छन् कुबाटोमा सुबाटोतिर मोड्छु म आस्था रोपेर माटोमा श्रद्धा सुमन गोड्छु म सीसाका गोल गोलीले जालझेल फुटाल्दछु देशलाई उचालेर आफैलाई उचाल्दछु। सिपाही सबको भाइ, भाइलाई अँगाल्दछु मान्छेका घरदैलोमा न्यायको दीप बाल्दछु आफैँलाई जलाएर ज्योति झिक्न तयार म हेर। हेर !! म एक्लै छु तर लाख हजार म। बिरालो ड्यार गर्दै छ जातका दालभातमा समस्यामय आक्रोश मान्छेका माथ माथमा बाध्यताले म लड्दै छु छियाछिया छ हिर्दय मान्छे मान्छे सधैं लड्दा हात लाग्छ पराजय। सिपाही सीपको टोली टोलीमा लोलिँदै छु म माटोलाई उठाएर माटोमा डोलिंदै छु म उराल्छु एकतालाई समतामय धूनले पुज्छु मानवतालाई बास्नादार प्रसूनले। हतियार उचालेर मेटिन्नन् जगका चर तथापि म उचाल्दै छु हतियार बराबर नर वानर दोटै छन् हेर ! हेर !! अगाडि है। नरलाई नमस्कार नीच वानरलाई के? - २९ - अन्याय उल्दै जाँदा आक्रोसिन्छ बहादुर बेढङ्गी चालले चल्दा खल्बलिन्छ यही घर ध्वंस विध्वंसका नारा मेट्छन् धीर सुधीरले धर्ती नै काँधमा राखी उचाल्छन् शूरवीरले। हतियार म पुछ्दै छु, यो पुछ्नु देश पुछ्नु हो प्रत्येक पल उठ्दै छुः म उठ्नु देश उठ्नु हो उठीउठी म चुम्दै छु उच्च नेपालको शिर ममताको म हुँ बिन्दुः बिन्दुभित्र चराचर। म एक्लै पनि बजन्छु मान्छेले दुःख पाउँदा सोझाका शिरमा कालोमैलो बादल छाउँदा मान्छे नै हो महाज्योति ज्योतिलाई सराउँछु ज्योतिकै पहरा दिन्छु- ज्योतिभित्रै हराउँछ। सिपाही किन चाहिन्छ? स्वयम् म प्रश्नचिह्न हुँ सिपाही नभई हुन्न; मानौं उत्तर नै म हुँ स्वयम् प्रश्न बनेको छु, स्वयम् उत्तरभित्र छु चित्रमा म जमेको छुः भित्रभित्र विचित्र छु।

झस्किएको सिन्दूर ेरो यौवन सोहू सत्र नहुँदै पैले विवाहा भयो लोग्ने भावुक थ्यो म पढ्दछु भनी बर्केर टाढा गयो सासू ढल्पल सत्तरी शरदकी गालाभरी चाउरी बूढा थे ससुरा छौं अघि सरी सेवामयी माधुरी।   लोग्ने शिक्षित भो भनेर म फुलें ऐले पर्यो ठक्कर सौता शिक्षित छे भनौँ म कसरी खाँदै छु नौ चक्कर हेर्दा शिक्षित छे यथार्थ कहँदा स्वार्थी र स्वांगी हठी नारीको हक खोस्दछे किन यहाँ विद्यावती जर्बुटी? दुःखैदुःख पिएर ज्यूनु कसरी । आशा सबै वैलिए पढ्ने मानिस हेर गाउँघरका धेरै विराना भए एक्लै बस्दछु आज शून्य घरमा क्वै छैन मेरो भर मान्छे नै भर हो भरै पर भयो ढल्दै छ मेरो घर। शिक्षा मानिस हैन शिक्षितपना भेटिन्न यो चालले मान्छे बन्छ विवेकले र दिलले सद्भावका ख्यालले मेरो जीवनमा पहाड वनमा अन्याय नाना थरी बाटो छैन अकासमा तर सधैं उड्दै छ यौटी चरी।

इन्द्र प्रधान हाम्रा इन्द्र प्रधानको निधन भो मान्छे भए विस्मित यौटा उच्च कला ढल्यो, समयले चाट्यो नराम्रोसित दिल्लीबाट लिएर लास उनका आफन्त फर्के अरे यो पीड़ा कसरी कहूँ म सबको छाती दुखेको छ रे!   राम्रो शिक्षक त्यो गयो अब यहाँ कक्षाहरू शून्य छन् उस्का शिष्य नवाड, आशिषहरू भावी कलाकार हुन् आफ्नो सज्जनता लिएर ऊ गयो बाँकी कुरा छन् यतै प्यारो इन्द्र प्रधान फेरि जगमा भेटिन्न कैल्यै कतै। ज्यूंदा हातहरू कुचीमय थिए संसार कोरल्दथे के हो जीवन। सारतत्त्व कुन हो । यै सोचमा चल्दथे भन्थे इन्द्र सकिन्न शाश्वत कला सम्पूर्ण नङ्ग्याउन पत्रैपत्र अनन्त अर्थहरुको संयोग हो जीवन। जन्म्यो 'स्कीब' शशी र कृष्ण अथवा श्री इन्द्र, श्री वत्स भै आफ्नै शान्त प्रशान्त रङ्गहरूको सन्धानमा दङ्ग भै चारोटा प्रतिभा मिलेर बहँदा आमा असाध्यै खुसी चारोटैसित लाडिएर दिनहुँ नाच्ची कला-उर्वशी। देखिन्छन् उनका विचित्र रङमा नामी मुकुन्डाहरू ज्यादै स्तुत्य गणेशका सृजनमा उत्कृष्टताका गुरु यौटा चित्र हराभरा तर त्यहीं नाङ्गै छ अर्को बरा ! अर्को चाहिँ लडेर भीरहरुमा खोज्दै छ आफ्नै जरा। भन्छन् आज इलामभित्र उनका सत्कर्म नौलाख छन् त्यो बालापनमा किशोरवनमा बास्नाहरू लाख छन् उन्का त्यागहरू अनेक रङका सम्झ्यो कि हिक्का छुटयो मेची अञ्चलको प्रचण्ड प्रतिभा थाहै नपाई फुट्यो । यो दुःखान्त कथा अहो । कति कहूँ। मान्छेहरू स्तब्ध छन् यौटा सुन्दर दीप भर्खर निभ्यो, कालो भयो काल झन् अस्तायो प्रिय घाम किन्तु त्यसको आभा यतै डुल्दछ त्यो आभामय उच्च इन्द्र कृतिमा मेरो नमस्कार छ।

नयाँ वर्ष झुल्कियो लालिमा नौलो उज्यालिए कुनाकुना नवीनता लतारेर हल्लिए सृष्टिका तुना कुत्कुतियो मनै मेरो चुर्मुचुम् छ रूप यो नयाँ वर्ष नयाँ हर्ष-हर्षको हद देखियो। पन्छियो भर्खरै यौटा चैतको ननिको हुरी फर्केर त्यसले फेरि नउधारोस् यहाँ धुरी धुरीखामो समातेर आमा बस्नुपर्यो भने पर्नु पीर भरे पर्छ तल खस्नुपर्यो भने। जता हेन्यो त्यतै आज नाराबाजी भयङ्कर चिप्लिएर मझेरीमै दुखेको छ सधैं घर नारा साध्य कहाँ हो र। कर्म नै सब थोक हो उद्योस् सत्कर्मको ढोका ढोका अमूर्त भोक हो। पखेराका ककेरामा सुकेको छ मनुस्मृति गाउँ अल्मलिएका छन् नपाएर नयाँ गति खाली भाषण खाएर भोक भाग्दैन रे पर ढुङ्गोमाटो उठाएर उठाऊँ पहिले घर। राजनीति फिका हुन्छ बोलीको भाउ खस्किँदा मान्छेका शिरमा टेकी उक्लने दाउ पस्किँदा संस्कृति सभ्यता रुन्छन् स‌द्भावनाहरू रुँदा बिलखिन्छिन् कठै। आमा कोपिलाहरु वैलिँदा । एकताका कुरा गर्दा तिमी नै प्रश्नचिह्न छौ अनेकता अँध्यारो हो मुखले मात्र भन्दछौ छातीमा हात राखेर सत्य सौन्दर्य त्यो चुम जनताले जता भन्छन् त्यतै फर्क, त्यतै घुम। एकाउन्न भई टाढा बाउन्नका बजे चुरी त्यही सुन्दर रन्कोमा सुखकी अलकापुरी नयाँ उत्साह रोपेर बढारौं घरका कुना यो वेला मनसा वाचा सबैमा शुभकामना।

'नवीन' मेरो दामली मेरो मित्र नवीन आज पर भो गाढा भयो सम्झना गो का शिरमा र हंसपुरमा आला उज्याला टुना छापाबाट झरेर गोठ नपुगी रोकिन्नथ्यो जाँगर प्यारो लाग्छ मलाइ कुन्नि किन हो। मेरै पहाडी घर। हामी दामल ओठमा मखमली छातीभरी प्याउली यौटालाइ पर्यो कतै पिर भने रुन्थे दुई न्याउली बाटो स्वच्छ सफा अपार समता गाढा मिही एकता सम्झी आज म बस्छु कान्तिपुरमा साथी कता गो कता ! छोडी चट्ट पहाडको मृदुलता त्यो मित्र ओल्यों अरे सोझो शिक्षक भै मधेसतिर ऊ डुल्दै र भुल्दै छ रे ठेगाना नहुँदा मभित्र म रुँदा काम्दै छ यो लेखनी बिस्यों क्यार! मलाइ आज उसले प्यासी उदासी बनी। हामी आज पहाडबाट किन हे! झछौं तराईतिर कोहीचाहिँ पसेर कान्तिपुरमा खोज्छौं सुनौला घर जे पाए पनि रम्य गाउँघरको पाइन्न छाया छवि त्यै छाया छविबाट दूर म भएँ मूर्च्छा छ मेरो कवि । ठेसैठेस अनेक भेषहरुमा भङ्गालिँदो देश यो कस्ले भेट्छ सिपी सधैं सतहमै देखिन्छ उन्मेष यो अप्ठ्यारा छिनले र रातदिनले टोकेर हैरान म साँचो भन्दछु आज कान्तिपुरमा मैलाइ खोज्दै छु म। साथी दूर तिमी। त्यता पनि हुनन् छाती हुँडल्ने कुरा सुक्खा जर्जर यो धरा अधरमा के फुद्दथे आँकुरा ! शिक्षा शीलवती कुनातिर पसी निःश्वास पोख्दै छ रे चर्को चाल छ राजनीति दलको के के हुने हो भरे। हामी आज जहाँ भए पनि यही नेपाल सर्वस्व हो हामी नै नउठी अमेल नभुटी बन्दैन नेपाल यो हामीबीच अझै कतै तुष भए धोई दिऊ फूलले मेरो मित्र नवीन। देश नदुखोस् हाम्रा कुनै भूलले।

गौरा छोरी एक विषाद यादहरुकी सानूँ म गौरावती त्यो प्यारो रमणीय हंसपुरमा मेरा सयौँ माइती आफ्नै माइतमा बसेर धरती मैले मथें बेसरी थाकेकी छु तथापि फुन्छु अहिले यो सम्झनाको लरी। टेकें यी दुइ पाउ हंसपुरमा बीसौं सदी ढल्कँदा पैलो ज्योति चुमें उघारी दुइटा आँखा शरद्ले हुँदा के हो यो पृथिवी अहो । त्यस घडी अत्तो न पत्तो थियो आमाका स्तनपानले जगतमा माया बसाई दियो। त्यो मातृत्व पिईपिई कुकुनिएँ हाँस्दै म बामे सरें आफ्नै आँगनमा झरें म पहिले आफ्नै बलेनी त बाबाका. दुइ हातमा थिथिरिँदै अक्कासिएँ बेसरी मायाको लय त्यो र बालवय त्यो आए नि हुन्थ्यो फिरी। कोक्राको बिट पक्रिएर कहिले आँसू छौं बेसरी मायाको विट पक्रिएर कहिले हाँसो छरै बेसरी खेलें लाड र प्यारका मगनमा केली हजारौं छरी मीठो लाग्छ मलाइ बालवयको त्यो लल्लरी-बिल्लरी। प्यारो बालपना सुखैसित बित्यो च्यायो किशोरीपना थाले खेल्न अनेक यो हृदयमा नौलाख नौला टुना कापी-पुस्तकबाट दूर म थिएँ, छाती थियो विस्मित हाँसें किन्तु दशैं तिहारहरुमा, नाचें रतेलीसित। कैले चुल्बुलिँदै र चञ्चल हुँदै पुग्थें म डाँडातिर हेर्थे सुन्दर चुली रहरले उड्थें उचाल्दै शिर मेरा वेगहरू अकुण्ठित थिए कस्ले मलाई छुनी सप्नाकी धरती अहो! फनफनी घुम्थी पखेटीमुनि । पाखापर्वत खोंचखाँच दगुरें- खाएँ मिठा काफल अन्जेरेतिर रौसिएर म झरें - आफै फुक्यो आँचल छातीभित्र कताकता तरलिंदा अज्ञातका कुत्कृती आफैलाइ उठाउँथे म दिनहुँ आफै बिहानै उठी। यौटा साँझसँगै सुटुक्क दुइटा आए नयाँ मानिस केके गोप्य कुरा पितासित गरे सोध्ने कहाँ साहस हेरे खूब मलाइ कुन्नि किन हो टीको र टालो भयो त्यै टीको तर जिन्दगीभर रुँदै बस्ने कड़ी बन्दियो। त्यो छोरी अनजान तेह वयकी पाहाडकी प्याउली बेलैमा विवहा गरीकन दिए रोई कठै। न्याउली थाहा थेन बरा वधू र वरको सम्बन्ध अन्माउँदा रुन्थी त्यो भयभीत रातहरुमा दाम्पत्य थाहा हुँदा । अ का प्रिय मित्रदत्त द्विजकी कान्छी भई भित्रिएँ छोरी मात्र थिएँ निधार रंगियो प्यारी बुहारी भएँ सौता थिन् अछरा तथापि बिचरी देवीसमानै थिइन् आफ्नो कोख नउ दा बिलखिइन्- मैलाइ काखा लिइन्। मेरो त्यो घरबारलाइ यमले हान्यो नराम्रोसित तन्नेरी वय तीन डडङ ढले मान्छे भए विस्मित चारोटी विधवा वधूहरु रुँदा सासू कठै। मूर्छित सम्झी सम्झी म रुन्छु - काल निठुरी। तैले लिइस् हुर्मत। सानैमा शिरको सिंदूर पुछियो पोते-चुरा वर्जित रातो जीवनबाट रूप पुछियो तर्से म आफैसित स्वामीको घर त्यो मसानमय भो लाग्यो मलाई डर आशाका सब ड्याङ चौपट भए फर्के बियाडैतिर । मेरा माइतमा तितो दुख थियो दाज्यैहरू छुहिँदा बा-आमा,अनजान भाइसँगमा हुर्की अभागी लता आमाका दृगभित्र ज्योति नहुँदा मै जोतिनुपर्दथ्यो बारम्बार असाध्य कष्ट कविता आँसू भई झर्दथ्यो ।   आमाको प्रिय काखबाट चुडिएँ - झन् ठेलिए भीरमा सानैमा अनजान भाइ टुहुरो देख्दा डुबै पीरमा थाप्लामा अझ बोझ झन् थपिन गो निर्धा चरी के गरोस्! पानी खान झरोस्कि त्यो चउरमा दौडेर चारा चरोस्। काशीनाथ पिता उदार दिलका अध्यात्मका आमुख सच्चा पण्डित; धर्मकर्म तपमा आनन्ददायी सुख सज्ञानीसँग तर्कमा छहलिँदा मुस्काउँथे मक्ख भै चारै वेद पुराण कण्ठ कहने मेरा पिता आज खै ? प्यारा भाइहरू जतातिर बगे आफू त्यतै बग्दिएँ ऐले बस्दछु म्लान कान्तिपुरमा, कैले चितौने भएँ आफ्ना इष्ट र मित्र बन्धु सबको उत्थान चाहन्छु म मान्छेका घरमा सुखैसुख बगोस् आराधना गर्छु म। आएँ आउनलाइ यो सहरमा माया छ गामैतिर मुस्काएर म बोल्छु किन्तु मुटुमा स्थायी छ यौटा पिर हुर्केको जुन ठाउँ हो पर छ त्यो- नौलो छ लोली यहाँ छैनन् हिर्दयका सखीहरु कुनै- एक्लै म जाऊं कहाँ । मेरो यो स्मृति तल्तलिन्छ कहिले त्यो माझगामै बनी भुल्छन् तल्तलिएर यै नजरमा दाङ्सीमरा पनि भोर्लेटार, फल्याङकोट,सिसुवा, बेग्नास त्यो मञ्जुल सङ्ला छेउ छिमेक छन् दिलभरी, मान्छे म काकाकुल। मेरा हिर्दयमा चिस छ अझै त्यो मावली गाउँ हो प्यारो तार्कङको कुरो कति गरूँ। त्यो पौरखी ठाउँ हो चौराली गमिलो, कल्याङ रमिलो, गोर्ने छ ज्यादै सुदो स्याक्लुङ्गे वनको चकोर चचरी मैलाइ सम्झी रुँदो । मेरो मसीर आज छैन घरमा, छैनन् भकारीहरू छैनन् जेठ असारका चहबरी, छैनन् उकालीहरू सुक्खैसुक्ख छ आज यो सहरमा भन्छन् नबुझ्नेहरू मेरो हिर्दय भन्छ त्यै चहबरी त्यै दुःख मीठो बरु। बारीखेत र अर्चलेतिर गई मैलाइ खोजौं कि म मेरो प्राण छ रम्य हंसपुरमा त्यै गाउँ रोजौं कि म पीरैपीर पिई अनाथ अबला टाढा बसोस् के गरी ! छैनन् पख उडेर जाउँ कसरी त्यो गाउँमा हे हरि! मेरो त्यो घर चोक आँगन पिढी सम्झन्छु सम्झन्छु म पूजा सामन शङ्ख घण्टहरुको त्यो नाद सुन्दै छु म सप्नामा दगुरेर त्यै घर पुगी टोलाउँदै घुम्छु म त्यो जन्मस्थलबाट दूर म भएँ- एकान्तमा रुन्छु म। सानो आँगनमा पवित्र तुलसा सारें सजाएँ कति ! ती पाञ्चायन देवताहरु सबै मेरा महासम्पति बाल्दा धूप र दीप जीवन-कला आकाशझै कञ्चन बारम्बार फुकेर मन्त्रहरुले सङ्लो छ मेरो मन। बालैमा विवहा भयो घर गएँ बेठीक भो ठानिन बालैमा विधवा भएँ तर सहें बाङ्गो कुरा जानिन सारा जीवन नै तपोमय छ यो - हूँ साहसी तापसी साछी छन् प्रिय घाम-जून दुइटा हूँ शुद्ध एकादशी।

दुष्टले जेसुकै बोलोस्  दुष्टले जेसुकै बोलोस्, बोलीमा बिख घोल्दछ खिर्रामा दूध देखिन्छ, दूधले तक पोल्दछ सुदामा नाम राखेर सुदामा हुन्न मानिस बिच्छीको नाम होस् ज्ञानी; तैपनि हुन्न निर्विष।

शुभ-कामना चुलीचुली झन् चुलिएर जाऊन पहाड-बेसी सब मुस्कुराऊन् खुलून सधैं सुन्दर शान्तिद्वार बनून् सधैं दिव्य दशैंतिहार। आफ्नै कलामा अलका उचाली दिगन्तमा आदिम दीप बाली खेलून् धरामा ममता र प्यार बनून् सधैं उच्च दशैं तिहार। मधेस मेरो प्रिय सम्बरेली पहाड मेरो दिलको तरेली रेलीतरेलीमुनि बारबार बनून सधैं रम्य दशैंतिहार। उचाइमा छन् रसिला कहानी जहाँ सधैं उठ्‌छ नयाँ बिहानी उठून् यहीं उच्च कला हजार बनून् सधैं स्वच्छ दशैं तिहार। पानी भई जीवन कल्कलाओस् आगो भई जीवन झल्झलाओस् हाँसून सदा सिर्जनका असार बनून् सधैं स्वादु दशैं तिहार। संस्कार नै संस्कृतिका जरा हुन् प्राचीनताका मृदु आँकुरा हुन् नवैलिऊन् यी अपनत्व सार बनून् सधैं स्तुत्य दशैं तिहार।

तिहार आयो तिहार दैलोमा दैलो खोल कलावती भैलो र द्यौसिरे भन्दै नचाऊँ प्रिय संस्कृति संस्कृति रङ्ग हो हाम्रो,रूप हो त्यसको विधि रङ्गरूप मिले मात्रै हाँस्दछिन् यमुना दिदी। यम औ यमुना हाम्रा पूर्वी संसारका कला तिनैका भावमा बग्छन् तिहारका पलापला कुकुरतकले आज मान-सम्मान पाउँछ धैर्यशील तपस्वीको दिन फर्केर आउँछ। दिदीका हातको टीको पुछ्नुहुन्न भरे पनि श्रद्धा-सुमनको माला वैलाउन्न झरे पनि नवैलिने नयाँ माला गलामा लर्किएपछि दुर्भाग्य लाजले भाग्छ सौभाग्य फर्किएपछि । काग त्यो मस्त देखिन्छ पेट टन्न भरेपछि भोकालाई सधैं ख्वाऊँ, के लानु छ मरेपछि । धर्तीका सब जीवात्मा हाम्रा साथीसँगी बनून्! कति ज्ञानी छ यो मान्छे। भरे ईश्वरले भनून्। जाँडरक्सी जुवा जारी चाडका नबनून् धुन जान्दछन् यिनले खालि धुक्कछुक्क रुवाउन जोडौं तोरणले वारिपारिलाई मजासित वारिपारि भई बस्दा हुन्न मानिसको हित। भान्सामा सेल पाक्दै छन् खानुपर्दछ स्वादले चाडमा घर जाऊ है। नत्र टोक्छ विस्वादले जता जाऊँ उतै आज लक्ष्मीको दिव्य अर्चना यो वेला मनसा वाचा सबैमा शुभकामना ।

भन्छ यो लोकनाथ डाँडाकाँडा समथरहरू आज नाङ्गा हुँदै छन् कामेका छन् असल जनता लालबाला रुँदै छन् यो पीडामा पनि सगरमै थाम यो उच्च माथ सिद्धान्ती हो । नझुक कहिल्यै भन्छयो लोकनाथ। कालो यौटा युगसित लड़ें क्रूर संसार च्यातें धेरै साथी परपर भए किन्तु डाली समातें आयो नौलो युग तर अझै साथमा छैन साथ साथी-साथी नफुट यसरी भन्छ यो लोकनाथ। रैंटारीका हर जगरमा काँस त्यो लोलिए अन्जेरेका हर बगरमा सिर्जना टोलिएझै टोलाएँ मै कति दिन यहाँ बल्ल भो भेटघाट आमालाई नभुल यसरी भन्छ यो लोकनाथ। कैले बाढीमय प्रकृतिका चोटले गाउँ रोयो कैले शिक्षालय सृजनका ओटले हात धोयो धेरै चोटी ढलपल भएँ तै उठें फुर्तिसाथ अप्ठ्यारैमा पनि उठ तिमी भन्छ यो लोकनाथ। यौटै बाटो खुरुखुरु हिंडे हिँड्नु नै कर्म मेरो दायाँबायाँ झुकिन कहिल्यै - सत्य नै धर्म मेरो जे हूँ त्यै हूँ अलमल कुनै पाउँदैनौ मबाट आफ्नो बाटो नबदल तिमी भन्छ यो लोकनाथ। स्वार्थी मान्छे हर दिन यहाँस्वार्थ आपूर्तिमा छ एक्लौटी त्यो सुखसयलको प्राप्तिको धूनमा छ चेपारे भै सबसित सधैं जोड्छ ल र हात को साँचो हो चिन समयमै भन्छ यो लोकनाथ। जान्नेसुन्ने सब सहरमा गाउँमा चेतना खै ! बाटाघाटा सरल नहुँदा देवकी झन् दुखी भै पानी पानी कति दिन भनूँ। आज जाँदै छु घाट मेरो बोली पनि सुन प्रभो! भन्छ यो लोकनाथ। होचाहोचा घरतिर फिका मन्त्र फुक्छन् पुजारी अग्ला अग्ला घरतिर भने मन्त्र नै उच्च भारी भारीभारी कसरतहरू राष्ट्रका सन्निपात पूजाआजा किन अपजसे- भन्छ यो लोकनाथ। मान्छे आफै तलतल खस्यो स्यालले याल काढ्यो मान्छे आफै उकुचमय भो देश सम्पूर्ण भाँडयो ये मान्छेका सबल घरमा आज मान्छे अनाथ मान्छेलाई चुम हृदयले भन्छे यो लोकनाथ। जप्छन् मान्छे प्रतिदिन प्रजातन्त्रको मन्त्र एक टुका टुका तर मनहरू ये छ यौटा उदेक मीठो बोलीवचन मुखमा पेटमा क्रूर दाँत हे मान्छे हो। नबन घटिया भन्छ यो लोकनाथ। नेता बस्छन् पर सहरमा ती त्यसै आउँदैनन् मान्छे धेरै कहरविच छन् चाल नै पाउँदैनन् लोलीबोली सगरमय छन्- के सुनौं गाउँबाट ! सच्चा नेता भुइँतिर करून् भन्छ यो लोकनाथ। हाम्रा शिक्षालयहरु दुई धारमा बाँडिदै छन् पैसारूपी जड नियमले ज्ञान भङ्गालिँदै छन् यो कोप्ल्याँटो चलन कसरी हट्छ खै देशबाट ! यौटै यात्रा दुइतिर नहोस् भन्छ यो लोकनाथ। पढ्दै जो जो परपर पुगे ती भरे आउँदैनन् आए फर्की यदि घर भने काम नै पाउँदैनन् यो के हो खै। म त छक परें सम्झदै गल्छ गाथ देशै आकर्षणमय बनोस् भन्छ यो लोकनाथ।   आफै नारी अमरपुरकी प्याउली प्याउली हो आफै नारी बिरहपुरकी न्याउली न्याउली हो रुन्छे नारी हरपल यहाँ राष्ट्रको छैन साथ आधा धर्ती अलमल छ है- भन्छ यो लोकनाथ। लोग्नेलाई किनकिन अझै देउतै मान्दछे ऊ आफूलाई किनकिन अझै सेविका ठान्दछे ऊ पानी प्छे पयरतलको तै मिठो छैन साथ हाम्रा आस्था किन अगतिला भन्छ यो लोकनाथ। यौटी चेली विपद पिउँदै मुम्बईमा रुँदै छे अर्को चेली विरह पिउँदै कोरियाली हुँदै छे धेरै चेली पतझर भए पातकी हातबाट यस्तो पीडा सहनु कसरी - भन्छ यो लोकनाथ। धर्ती कोर्ने श्रमिक बिचरा । ख्याउरे-ख्याउरे छन् भारी बोक्ने श्रमिक बिचरा । न्याउरे न्याउरे छन् दैलाभित्रै विपद लउरो टेक्दछन् टेकनाथ देश लौरोमय हुन गयो भन्छ यो लोकनाथ। मान्छेको त्यो अमन मन माल अड्डा ठसक्क सेवाकी त्यो चिरबिर चरी प्यासले पक्क पक्क सोझाले त्यो सुख र सुविधा पाउने छैन छाँट जम्मै अड्डा किन असजिला भन्छ यो लोकनाथ। वर्षेपिच्छे लदरबदले ताल रूपा पुरिन्छे सम्झी-सम्झी विगत बिचरी आँसुले पीर धुन्छे क्वै सोच्दैनन् किन र कसरी त्यो झरी स्वर्गबाट ! जोगाऊँ है। प्रकृति सुषमा भन्छ यो लोकनाथ। मेरो बालापन चुलबुले चञ्चले चञ्चले म ढुङ्ग‌ोमाटो प्रिय धन थियो हुर्किएँ सन्चले म हाँसें खेलें वन बगरमा दौडिएँ होससाथ ऐले आफै बगर म भएँ भन्छ यो लोकनाथ। जल्दोबल्दो युवक म थिएँ होमिएँ युद्धमा म खेल्दाखेल्दै मधुर वयमै लोभिएँ बुद्धमा म मीठो रामायण सब पढ़ें बग्दिएँ रामसाथ बग्दाबग्दै झलमल भएँ भन्छ यो लोकनाथ। ठूला मान्छेहरुसित न ता हात मैले पसा छक्कापन्जा छल न त गरें जो गरें सो सपा झुक्ने बानी मसित नहुँदा त्यो हिँडयो दूरबाट । त्यो मान्छे नै अबुझ शठ हो भन्छ यो लोकनाथ। घुम्छन् मेरा दुइ नजरमा गाउँबस्ती हजार अग्ला अग्ला हिममय गिरी ताल बेसी बजार हेर्दाहेर्दै समय-सिसुवा लौ निदाई मबाट यो निद्रा नै अमर सुख हो भन्छ यो लोकनाथ। लामो यात्रा भरखर सकें मृत्यु प्यूदै छु आज मेरो सङ्लो हृदयपटमा आज मेरे समाज झिल्को यौटा म त झिलिकमै लौ निभ गर्वसाथ मै हूँ मेरो अमर कविता- भन्छ यो लोकनाथ।

हुम्लाकी षोडशी नानी  हुम्लाकी षोडशी नानी ! तिम्रो बैंस कता गयो ? देशको धनसम्पत्ति सोसिएर जता गयो कस्तो सुन्नुपर्यो मैले; भन रूप कता गयो ? वैससाथै गयो रूप, तर सीप यतै रह्यो।

कालो बिरालो यताउता हेर्दछ खूब धूर्त छ टपक्क टिप्नेपनमा अमूर्त छ जताजता स्वाद उतै दगर्छ त्यो कालो बिरालो घरको फसाद हो। दही, मही, दूध उडाई ख्यालमा बुर्लक्क उफ्रन्छ र चढ्छ झ्यालमा पिर्लिक्क आँखा अनुहार चोरको कालो बिरालो घरको फसाद हो। तातो अगेनो नजिकै पसारिंदो जुँगा लतारेर उराठ देखिँदो जिम्रो निकाली रस खूब चाट्छ त्यो कालो बिरालो घरको फसाद हो। न गर्छ क्यै काज; न लाज त्योसित अशान्त देखिन्छ, सधैं छ कुण्ठित अटेर ढाडे कसरी बडो भयो । कालो बिरालो घरको फसाद हो। आफ्नै बिरालीसँग ड्यारंडुई छ साथीसँगातीसँग घार्रधुरं छ के सोच्दथ्यो इष्ट र मित्रको भलो । कालो बिरालो घरको फसाद हो। मूसाहरू धर्थर थर्कमान छन् जताततै दुर्बलका चिहान छन् बोल्यो कि पोल्यो उसको बिहाल भो कालो बिरालो विकराल काल हो।

नयाँ संवत्सर ंवत्सर नयाँ आई वासन्ती सुषमा लिई श्रमकी माहुरी रानी परागमय देखिई सिर्जनाका पखेरीमा सबै डाली हराभरा पाकेका फल खाएर मस्त छन् वनका चरा । コー गत वर्ष भई टाढा आई आगत लाडिदै उसलाई म सम्झन्छु यसलाई समाउँदै हिजोका भूल ती हुन्छु, अझै कञ्चन हुन्छु म भूलबाट जति सिक्छ त्यति मानिस बन्छु म। म आफै एउटा वर्ष पलापला मभित्र छन् प्रत्येक पल नौला छन् त्यहीं ज्योति विचित्र छन् हे नयाँ वर्ष? त्यो ज्योति जताततै फिजाइदे! अझै उज्यालिऊन् आमा उज्यालो युग ल्याइदे! प्रत्येक वर्षले भन्छन् मान्छे तिमी नयाँ बन तिमी हौ उच्च आकाश- तिमी नै भुइँको कन कनबाट बनेको छ यो ब्रह्माण्ड भनेपछि स्वयम् ब्रह्माण्ड यो बन्छ मान्छे मान्छे बनेपछि । जन्माउँछ नयाँ वर्ष स्वयम् मानिसले यहाँ आफ्नै सिर्जनमा भुल्दै मान्छे पुग्छ कहाँ ! कहाँ ! जहाँ पुगोस् महामान्छे धर्तीकै रसमा भुलोस् मान्छेका घरदैलोमा सुख, शान्ति, समृद्धि होस्।

बूढो गिद्ध अग्लो, घ्वाँके भ्यात्त चाक्ला प टा लामा ना; जखिएका लपेटा चुच्चे, ग्वाँजे; गल्मटे गिद्ध कस्तो ! यो पृथ्वीकै कोखको घाउ जस्तो। -60- गिद्धे बूढो डुल्छ लङ्कापलङ्का आनीबानीबीच हज्जार शङ्का छातीमा छन् द्वेष, दुर्भाव, क्लेश यो गिद्धेका देशमा दुख्छ देश । त्यस्को भान्जो कल्मुखा काग नै हो काका! काका !! कागको राग नै हो मामाभान्जा ती दुवै दुर्मुखा छन् अड्बा छन्, कर्कशा छन्; रखा छन्। त्यस्की भान्जी घोर्मुखा कागिनी हो त्यो जैरीको बैँसमै दुर्दशा भो कल्पीकल्पी बन्न खोज्छे सुकन्ने गिद्धीलाई गिद्धले नै नगन्ने । माली गाई भर्खरै आज ब्याई बाच्छी पाई, मोजले घाँस खाई त्यस्को उम्रो किन्तु झर्ने नपाई तान्यो खायो गिद्धले हाइहाइ । कण्ठा भैंसी व्याउनै काहँ पायो ! ध्वात्तै तानी हेर पाडो उडायो मोय भैंसी झन् मजाले डकार्यो यै धर्तीमा गिद्धले नर्क झायो। खाँदाखाँदा गिद्धले गिद्ध खायो पैले त्यस्ले टाउको नै चपायो आन्द्रा ना हेर केही रहेनन् देखी जान्ने गिद्धले यो कहेनन्। -63- यो गिद्धेको छैन विश्वास कत्ति खाली लासैलासमा खेल्छ भुत्ती घोर्ले आँखा तर्छ पिर्लिक्क पारी कैले ढल्ला भोकको यो भकारी। हड्डी छाला च्यातीच्याती चऱ्यात्त चाटीचाटी निल्छ त्यो ख्वात्तख्वात्त खाँदा धेरै छेर्छ थोरै पल्यात्त के मोल खै। यो बुढो हत्तपत्त। क्वै रम्दै छन् गिद्ध संसारभित्र मातेका छन् गिद्धका इष्टमित्र सोझालाई ठुग्दछन् है। सबैले हे मान्छे हो । देश दुख्दै छ ऐले। क्वैले देख्दा गिद्धले मासु खायो क्वैले देख्दा गिद्धले आँसु खायो क्वैले देख्दा गिद्धले ठेस खायो मैले देख्दा गिद्धले देश खायो । ये धर्तीमा गिद्धका क्रूर काम ये धर्तीमा सिद्धका स्तुत्य धाम आमा भन्छिन्- धाममा देश मोड हे मान्छे हो। गिद्धलाई नछोड।

भित्तोमा देश च्यात्तिदो बाँकेमा बुधना बस्छे, धर्तीमा तेल घस्दछे श्रम शोषकले खान्छन्, आँसु भैकन खस्दछे बरीको टुहुरो छोरो भोकले हेर आत्तिदो घरमा खरको भित्तो; भित्तोमा देश च्यात्तिदो।

श्रीकृष्ण कृष्ण हुन् कर्मको बाटो प्रेम-सौन्दर्यको टुना लीला गर्छन् सधैं कृष्ण घुम्दै गोकुलका कुना राधारमण हुन् कृष्ण; ओठमा बाँसुरी धुन कृष्णकै धुनमा बग्छ मान्छेको दिव्य जीवन ।  देवकीसुत हुन् कृष्ण; यशोदाका महाधन वसुदेव पिताजी हुन्, नन्दका प्रिय नन्दन बलराम बडा दाजु हलो सन्धान पारखी कृष्णजी बुद्धिले लड्छन्- बुद्धिमान् नै सदा सुखी। कनैयाले जगत्‌लाई त्यसै त्यसै भुलाउँछन् गोपिनीलाई तानेर पातपातै डुलाउँछन् दही चोरेर खाँदै छन्- चोर भन्न नपाइने गोल्यानीहरुलाई ती कृष्ण नै किन चाहिने ? मथुराका कुरा गर्दा वरदा मथुरापुरी मान्छेका गोठमा मीठो दहीमही सधैंभरि गोठालाको कुरै अर्को पौडन्छन् दूधमा कति । संसारै गोठ हो यौटा - गोठमा रुक्मिणीपति । कंस दुष्ट हुँदै जाँदा, लालाबाला लखेटिँदा देवकीहरुका साथ वसुदेवहरू हुँदा श्रीकृष्णहरु जन्मन्छन् जेलमा नेलमा पनि छचल्किन्छ महाज्योति मान्छेकै मूर्छनामुनि । सारथी पनि हुन् कृष्ण हाम्रै अर्जुनसाथ छन् कलेजीका मझेरीमा हाम्रै हिर्दयनाथ छन् शिशुपालहरु मर्छन् सीमा नाघेर पोखिँदा बाटो हिँड्न नजानेर जरासन्ध भयो बिदा। गीतामा कृष्णजी बोल्छन, पार्थलाई उचाल्दछन् हाम्रै हिर्दयका दैला दैलामा दीप बाल्दछन् भाइले भाइको भाग छिन्दा बज्रन्छ आपत मान्छेको हक खोसेमा खरानी बन्छ भारत। -33- सुदामा कनिका दिन्छन्, कनैया त्यो चपाउँछन् कनैया ममता दिन्छन्, सुदामा स्वर्ग पाउँछन् यो दिनु लिनुको गाँठो कस्सिंदै छ अझै पनि प्रेमकै कनिकाभित्र विश्व घुम्दै छ फन्फनी। सुभद्रा कृष्णकी बैनी धराकी प्रिय प्याउली अभिमन्युसँगै भन्नै सिर्जनाकी कली ढली वीर छोरो गुमाएकी आमा थर्थर थर्थर कृष्ण सत्य कुरा बोल्छन् वीर छन् अजरामर। काँचा काफल खाएर टर्याए कृष्णले मुख थुपारेर सयौँ गोपा लजाए विश्व सम्मुख संसारी कष्टका टारी बारीमै कृष्णजी जिए वंशका भूलले गर्दा कनैयाले बिदा लिए। कृष्ण हुन् दिलको धौता; चौताका दिल कृष्ण हुन् अनेकमा उनै एक; एकभित्र अनेक छन् कृष्ण पर्वत हुन् सिङ्गै हामी पर्वतका कन कनमा कृष्ण देख्दै छु- कनलाई नमोनमः । म आफ्नै कृष्णमा रम्छुः आफ्नै गोकुल घुम्छु म गोवर्द्धन उचालेर आफैलाई उचाल्छु म कनैया दिलभित्रै छन्- अब छैन ममा भ्रम सबैमा कृष्ण देख्दै छु - सबैलाई नमोनमः ।

मेरा नजर नै गले  बाबुराम छ के काम? किन दुब्लो भयौ तिमी ? कता बिलोपियो तिम्रो जिन्दगीको रिमीझिमी? कि कतै हातका सीप विना प्रयोगले ढले? देख्दैमा ती झुसे दाही मेरा नजर नै गले। -23- राजनीति दुख्यो क्यारे नदुखोस्पो कसो गरी । कुनीतिले दपेटेको देश दुख्छ सधैंभरि बैँसमै लत्कियो क्यारे । तिम्रो जीवन जल्जले देख्दैमा ती झुसे दाही मेरा नजर नै गले। दाङ्सीमराङ टाढा भो खल्लियो रसिलो स्मित आफैलाई लखेटेर 'म' भाग्दै छ तिमीसित हाम्रो यो घरसंसारै चिथर्दै छ अभावले देख्दैमा ती भुसे दाही मेरा नजर नै गले । मादीका तीरमा फाँट, त्यहीं गोठ र गोबर चनौटेमा घुँडा धस्दा धानका रास दोबर भयो तिम्रो बनीबास भकारी झुक्छ लाजले देख्दैमा ती झुसे दाही मेरा नजर नै गले। परासीमा झरे तिम्रा पसिना रगताम्य भै उ न न्यायको दैलो न्यायभित्र किरो छ है! घुम्छ अन्यायको चक्र चक्रमुन्तिर थल्थले देख्दैमा ती भुसे दाही मेरा नजर नै गले। नियात्राका दुई यात्री आज भेट भए अरे दोबाटोमा अहो! दोटा प्रश्नचिह्न झरे अरे दुवै बाटा टुटेका छन्- वादले र विवादले देख्दैमा ती झुसे दाही मेरा नजर नै गले।

दुख्छ धुक्धुकी  दिलबहादुरै छौ तिमी कता? बिलखबन्दमा छौ कि के पता! दुखमयी हलो काँधमै छ कि ! विषम देशमा दुख्छ धुवधुकी। उकुचमा पसी मृत्तिका रुंदी बिकलिँदै मुमा चाउरी धुंदी धरमधाममा पाप भक्की विषम देशमा दुख्छ धुक्धुकी। डगरमा अझै ठेस छन् कडा सहरका कुरा छन् बडाबडा नियमको पयो फुस्कियो हकि विषम देशमा दुख्छ धुक्धुकी। न त बन्यो कतै साँघु एउटा न त बन्यो कतै दुष्ट देउता रगत प्यूँछ त्यो झन् लुकीलुकी विषम देशमा दुख्छ धुक्धुकी। युवकवर्ग त्यो भास्सियो पर श्रमविहीन भो हेर यो घर अब कसो गरी बल्छ यो टुकी। विषम देशमा दुख्छ धुक्धुकी। किन गई ऋचा मुम्बईतिर सहर गाउँमा एड्सको पिर नयन न्याउली शोकले सुकी विषम देशमा दुख्छ धुक्धुकी। न त स्वदेशमा काम पाइने न त विदेशमा मान पाइने उभयतर्फ नै वैलिई बुकी विषम देशमा दुख्छ धुक्धुकी।   चकित छन् यता राष्ट्रका कला थकित छन् यता राष्ट्रका गला विरह मादलू बज्छ रे लुकी विषम देशमा दुख्छ धुक्धुकी। उपर मेचमा मख्दैि बसी दिनहुँ स्वार्थले मार्छ बुर्कुसी अब त ओठ यी खोल्नुपर्छ कि। विषम देशमा दुख्छ धुक्धुकी। मत दिई-दिई हात यी गले तर बडाबडा ढाडसै ढले अप्रिय कामको ढेर भो हकि ! विषम देशमा दुख्छ धुक्धुकी। न घर सप्रियो भन्न पाउनु न घर बिग्रियो भन्न पाउनु अति भयो यहाँ भन्दछे सुकी विषम देशमा दुख्छ धुक्धुकी। बिलखबन्द छन् जून्किरीहरू विपत गर्तमा राष्ट्र-आबरु अब त क्यै यहाँ सोच्नुपर्छ कि ! विषम देशमा दुख्छ धुक्धुकी।

कविता  कविता कविता कविता कविता यो धरती नै सुन्दर कविता कवितालाई दिनदिन चुम्छु आफ्नै धरती वरिपरि घुम्छु। - ७२- कविता घाम र पानी भवकी कविता मोह र माया जगकी कविताभित्र छ रसमय तृप्ति अद्भुत कविता, अद्भुत दीप्ति । कवितासित नै मेरो प्यार यै कवितामा झुम्छ बहार कविता तैसित खेल्दै डुल्छु तैसित भुल्दछु, तैसित फुल्छु। कविता चञ्चल बैंस बयेली चारु चमेली; रसकी केली चेत हियो हो मृदु कविताको कविताभित्र छ प्रीत मजाको । कविता नै हो मेरी रानी कविताभित्रै जीवन-पानी कविता सुखकी दुखकी साथी हिँड्दछु कविता टप्प समाती। कविता फेवा; कविता रारा कविता नभकी चम्चम तारा तारा हुनु नै व्यापक हुनु हो ज्योतिहरूले धरती धुनु हो। कविता जगकी जीवन झूल कविता नै हो सुन्दर फूल कविता तेरै रङ्ग र रसमा छमछम नाच्दछु पर्दछु वशमा । कविता नै हुन्डोका नाम्ला कविता नै हुन् तकिया काम्ला कविता नै हुन् चाँपचमेली भिन्न छ यिनको भाव-बयेली। कविता नै हुन् साग र सिस्नु कविता नै हुन् ब्रह्मा विष्णु कविताभन्दा पर क्वै छैनन् अकविहरूका वर क्वै छैनन्। छन्द हजारौं कविताका छन् स्कन्ध हजारौं कविताका छन् कलकल छलछल नौ सय नाद तात्त्विकतामा छैन विवाद। कविता नै हो भुक्ति र मुक्ति स्वर्णिम युगकी शाश्वत सूक्ति सूक्तिविनाको जीवन लाटो कविता मुटुको कोमल पाटो। कविता तेरै रूप निहारी गोड्दछु दिनहुँ जीवन-बारी तैसँग भवको मदिरा प्छु कविता नजिए कसरी ज्यूंछु?

धैर्यको अभिवादन देशले आज माग्दै छ महर्षिको महातप निराशाका मझेरीमा आशादीप छ धिष्धिप हे मानव । तँलाई तै धैर्यको अभिवादन सुमार्गको बजा बाजा सुमार्गमै छ जीवन ।

डिटा श्रीप्रसाद  डिट्ठावा सबका हियातिर मिठो माया बसाली गए मादीको र मिदीमको छहलिँदो सङ्लो शताब्दी थिए झुक्ने भूल कतै भएन उनका सम्पूर्ण यात्राभरि अग्लो माथ उठाउँदै उडिरह्यो त्यो चेतनाको चरी।   लम्जुङ्गे कविजी यथार्थ कहँदा लामा गे नै थिए भोर्लेटार र क टारतिरका भाका सिनित्तै पिए टीका नामकका दुई सहचरी दाम्पत्य सांसारिक छोरी सात र पुत्र चार रसिला आफू महानायक। बाबा लप्टन थे चलाख चतुरा तित्रैसरीका अहो! छोरामाथि परेछ छाप तिनको छोरो झनै चख भो कुन्छाको अलपत्र त्यो अफिसमा डिट्ठा भयो रे बरै राणा भीम लडेपछी विमुख भै फर्केर आयो घरै । दोटा तत्त्व मिलेर एक हुनुको संयोग डि‌ट्ठा थिए पैलो तत्त्व थियो कवित्व कविता अभ्यासले माझिए दोस्रो चाहिँ त राजनीति लत हो त्यो कष्टको भो कडी कैले भारत भासिए, दुख सहे आएन हाँस्ने घडी। हाम्रो पूज्य समाजमा अगतिला निष्ठा र काष्ठा अति जातेजात र भातभातबिचमा अस्तित्वको दुर्गति मान्छेका बिच भेदभाव रहँदा मान्छे जरेछन् भरे डिट्ठा यो भवभेद च्यात्न दगुरे- डपक मूर्च्छा परे। जोत्नैपर्छ हलो भनेर पहिले डिट्ठा जुरुक्कै उठे साथै थे प्रिय चन्द्रकान्तहरु ती नेतासँगै ती जुटे जोते ब्राह्मणले हलो किन भनी छोटा र खोटा अडे नौलो चेत जताततै छहलियो सम्पूर्ण छेका लडे। साथी धेर थिए क्रमैसित भरे लागे किनारातिर बाङ्गो भो सब राजनीति रटना बढ्दै गयो रे पिर छाती चस्चसियो दुख्यो मृदु हियो मुर्झाउँदै गो छवि प्यारो राष्ट्र कहालिएपछि यहीं मूच्छ पर्यो रे कवि ।   मीठो छन्द बगाउँदै हरघडी डि‌ट्ठा बसे गाउँमा वास्ता खास भएन हेर तिनको साहित्यका नाउँमा धेरै पुस्तक छापिँदा पनि यहाँ उद्देन त्यो अस्मिता यस्तो अद्भुत भूल हुन्छ कसरी ! हे राजधानी बता? ती मेरा गुरु हुन् म लेख्छु कविता तिन्ले सिकाएसरि मीठो लाग्छ मलाई कुन्नि किन हो यो छन्दको माधुरी मान्छे नै प्रिय छन्द हो दिनदिनै यै छन्दमा बग्छु म स्रष्टा सुन्दर सत्य हो जगतको ये सत्य चुम्दै छु म। कैल्यै ढाँट्नु हुँदैन, लोभ पनि त्यो कैल्यै नगर्नु अनि कैल्यै त्यो मनभित्र त्रास नलिनू बाबू मुरारी। भनी प्यारा ज्येष्ठ सुपुत्रलाइ उनको सन्देश यस्तै छ रे त्यो सन्देशमयी निनाद-नदमा देवत्व नै बग्छ रे। थुम्कोबाट चिशङ्क गाउँ अहिले ओर्लेछ फाँटैभरी त्यो ओर्ले पनि ओलँदैन कहिल्यै अग्लो उज्यालो धुरी यो मेरो मन त्यै धुरीतिर सधैं हेरेर टोलाउँछ मान्छेका कमनीय कामहरुले संसार डोलाउँछ। त्यो मेरो प्रिय मावली जगतको निर्लिप्त लाली ढल्यो त्यो लाली तर झिल्ल झिल्ल सबका छातीभरी नै बल्यो ढल्दामा जति सत्यता छ त्यति नै त्यो बल्नुमा सत्यता बल्ने जो जति छन् सबै अमर छन् निभ्नेहरू बेपता।

नारी ारी आदिम सत्य हो जगतकी,नारी परामोहनी नारीका कमनीय छन्दहरुमा यो सिर्जना फन्फनी नारी जीवनकी अनन्त लसरी,संसारकी लैबरी नारी हिर्दयभित्रकी फिरिफिरी, नारी धराकी बिरी।   नारीको महिमा कहूँ म कसरी ! आकाश आकाश छे यौटा चित्र म देख्न सक्छु तर ऊ वैचित्र्य-वैचित्र्य छे छातीभित्र हजार लाख ममता, माया र आत्मीयता नारी पूर्ण कला - कलासँगसँगै बग्छन् सयौं सभ्यता। नारीसाथ हुँदा अनन्त दुहुँदा मैलाइ मै भुल्दछु नारी नै घर हो; मिठो प्रहर हो, नारीसितै डुल्दछु नारी त्यो दुध हो दहीमय भई आफै मथिन्छे बरा! आफैलाइ मथेर सार नझिकी बन्दैन धर्ती हरा। नारीको घर नै पवित्र धरती,ये गेहमा त्यो खुसी डुल्दै छे रमणीय घाँचहरुमा आशामयी उर्वशी आफैलाइ निचोरनाचर गरी कोरल्दछे मौसम नारीमा शिव छन्, उमा छ शिवमा, ये चक्रमा घुम्छु म। ओढ्छे त्यो कहिले सफा र सुकिलो मातृत्वको चादर छातीभित्र पवित्र त्याग तपका भुल्कामयी सागर सेवाका रमणीय फाँट दिनहुँ गोड्दै दगुर्छे अहो । जो दौडन्छ यहाँ उसैसँगसँगै दौडन्छ संसार यो। नारी नौरस हो; प्रभासहितकी आकाश-पाताल हो पृथ्वी हो, जल हो, महासमयकी सम्मोह सन्झ्याल हो नारी उत्तम साथ हो, उसविना आनन्द टाढिन्छ है। नारी हो कविता, उसैसित म ता लाडिन्छु-लाडिन्छु है।

चीनयात्रा मेरो निम्ति छपन्न साउन बन्यो आनन्दको कोरस नाघी उच्च हिमाल पार म पुगेँ, भेटे गुलाबी रस आफ्नै एक छिमेकका घर पुगेँ, बेजीङ छक्कै परी साओ क्यून बनेर स्वागत गरी, मुस्कान मीठो छरी। ठूलो चीन जताततै छहलिँदो आतिथ्य क्या! मोहन मान्छेका व्यवहारमा, वचनमा सान्निध्य त्यो कञ्चन सङ्लो आदरभावका मगनमा आम्मै ! हियो पग्लियो यात्रा एक अपूर्व नै हुन गयो, आत्मीयता अग्लियो। आफ्नै कोख फुकाउँदै सडकमा दौडन्छ नौलो युग मान्छेका मनका मुराद हरिया खेल्छन् छहारीसँग चौडा घाँच र फाँट, फाँचहरुमा त्यो उर्लदो चातुरी मान्छेको चतुर्याई नै प्रगति हो मान्छे स्वयम् हो धुरी। ज्यादै उच्च विशाल भव्य भवको पर्खाल त्यो हेरियो त्यो पातालिङको विमोहित कला ब्रह्माण्डकै हो हियो ढुङ्ग‌ाको कमनीयता र कविता लेखूँकसोरी भन? यो आश्चर्य उठाउने उठिरहून्- ये भन्छ मेरो मन। मान्छेका दिलभित्रका नियमको पर्खाल भत्केपछि तृष्णाका खहरे बढी बगरमा विश्वास लत्केपछि त्यो पर्खाल उठ्यो; त्यसैसँग उठ्यो त्यो चीनको सभ्यता मान्छे नै इतिहास हो जगतको मान्छे स्वयम् भव्यता। बासाहाहरुका कलामय उँचा प्रासाद क्या। सुन्दर छन् सिंहासन रोबिला रहरिला चिल्ला मझेरीनिर भाँडाबर्तन, झ्याल, द्वारहरुमा बुट्टाहरूका झुल आफ्नै संस्कृति, सभ्यता र सिपमा त्यो चीन नै मञ्जुला आस्थाकी भृकुटी उठिन् सँगरिंदै भेटिन् नयाँ माइती आफ्नै कोमल नादमा छहलिंदी बुद्धत्वकी साउती तारा एक अनन्त नील नभकी, नेपालकी कौमुदी पौडन्छिन् दिलका दुधे किरणमा मेरी पियारी दिदी।   रानी सचनकी विमुग्ध भृकुटी रातीपिरी षोडशी सौता वेन्चिन थिन, दिदी र बहिनी भूस्वर्गकै भूरसी छोरी लिच्छवि वंशकी सुनयनी, बाँचिन् उज्यालो जुनी मेरो देश त्यहीं मभित्र मुदियो श्री अंशुवर्मा बनी। श्रद्धाको प्रिय भावना लहरियो त्यो श्वेतचैत्यैसित ती मेरा बलबाहुको मृदु कला देखेर नाचे म त पेगोडामय फूलमा अरनिको मुस्काउँदै छन् अहो । साँचो भन्दछु श्वेतचैत्य जगको बास्नामयी फूल हो। सम् तेह्र सदी अहो! अरनिको उक्ले त्यही याममा फर्केनन् कहिल्यै समाहित भए त्यो विश्वबन्धुत्वमा हाम्रा पूज्य अनन्त मल्लहरु नै विश्वासका बाडुली कुब्ला खामय पारखीसँगसँगै उठ्छन् कलाका चुली। खानाका परिकार क्या। गजबका त्यो टेबुलै टम्म छ बास्नाका परिकार क्या। गजबका बास्ना परेसम्म छ स्वादैस्वाद मिठा मिठासहरुमा त्यो पाहुनो टोलिँदो आफ्नै सुन्दर मानभाउहरुमा प्राचीनता लोलिँदो । झन्नै एक हजार माइल गुर्डे, होहोट त्यो भेटियो देखें लाख हजार गाउँ रमिला; तिर्खा त्यसै मेटियो नाचें मस्त भएर क्यै दिन त्यहीं मङ्गोलियालीसित भेटें सुन्दर ओठ ओठबिचमा आनन्ददायी स्मित । घाँसैघाँस जताततै चउरमा घोडा र भेडाहरू साँच्चै उत्तरका सपाट भुइँमा भेटिन्न यौटै तरु बस्ती लग्भग शून्य शून्य छ त्यहाँ, हावाचरी कोपित यात्रा पैदल खास चार दिन भी त्यो घामछायासित   सुङ्चिङ्लिङ्स्मृतिधारकी धुकधुकी वाङ्डान गम्भीर छिन् अङ्ग्रेजी नबुझेर हेर बिचरी झाङ्लाइ बोलाउँछिन् झाङ्छिन् चञ्चल बैंसदार बिजुली बित्पातकी गाजले भाषा भासिन पुग्छ एकछिनमै मुस्काउँछिन् लाजले । इच्छा एक पुगेन ती लुसुनको अत्तो न पत्तो भयो साओसीङ पुगेर बाल्न मन थ्यो स‌द्भावनाको दियो आहाक्यूहरु नै महालुसुन रे! आहा भने भेटिए स्रष्टाजन्य कसी असीम हुनु हो,सीमा सबै मेटिए। मान्छे लाख करोड छन् तर कतै छैनन् अरे ठक्कर देखिन्छन् न कतै किसान दृगमा रातापिरा चक्कर तेन्मेन् स्क्वायरका किनारहरुका अग्ला हवेलीमुनि यौटा उन्नतिशील राष्ट्र अहिले नाच्दै छ रे फन्फनी। आफ्नै अन्तर चेतका भर परी, माया जरामा जडी मान्छेका हितका महाउदधिमा आभा बुडेझै बुडी माटैमाथि लडी, फटाफट बढी,आफ्नै कलामा अडी दौडेको छ विशाल चीन अहिले हो एकता नै कड़ी

हे देवी ! हे भवानी ! हे देवी! हे भवानी। अहह बिलखियो जिन्दगीको कहानी सोझो कन्थो नजानी बिनगुरु तपसी चाट्न थाल्यो मदानी तेरो मेरो अहंको कलह भुमरियो, देश भो सर्वनाश आऊ मेरी दिलासा । सबतिर छरियो प्रेमको अट्टहास ।

यदुनाथ खनाल हाम्रा श्री यदुनाथ वास्तव नयाँ पाहाडिया प्याउली छाँगा, सम्बर, भीर, खाँचबिचको अग्लो उज्यालो चुली मानु तनको सुकोमल कला; मादी नदीको धुन आफ्नै शान्त गभीर स्निग्ध तटमा बग्दो छ रातोदिन । बाबा श्री नरनाथका नजरको नानी बनी चम्किँदो ताराका मृदु प्यारमा पुलकिँदो, आमा भनी ला िदो दाज्यैज्यू हरिनाथलाइ दिनहुँ पछ्याउँदै दौडदो गौंडाका सयलाख ठेस सहँदो, कैले असाध्यै रुँदो । ठूलो खेत थिएन गाउँघरमा टारी चनौटा थिए आठोटा भुरुना थिए घरभरी, बारी गनौटा थिए बाबा श्री नरनाथ पण्डित थिए, माया असाध्यै मिठो छेकाबार हुँदाहुँदै पनि हिँडयो त्यो बाहूवर्षे ठिटो। सेतीसाथ सुसाउँदो, समयको ढोका बनी उ दो पढ्ने आदतले सबै दुख हुँदो; त्यो काठमाडौं हुँदो मीठो संस्कृत धारमा छहलिँदो, सज्ञानले स दो अङ्ग्रेजी पिउँदो; धुरन्धर हुँदो; विद्वान् सधैं अग्लिंदो । मिर्लुङ्ककोट र काहुँ, त्यो रिसिङको उत्तालिँदो नाद त्यो स्याम्धा, केशवटार, त्यो फिरफिरे, भीमादको बाँध त्यो रूपाकोट, चुँदी र राइपुर वा छिम्केश्वरीको जुरो आफ्नै जीवन-बिन्दुमाथि उभियो यौटा नयाँ टाकुरो । त्यो हो सुन्दर छन्दयुक्त कविता, त्यो हो समालोचक त्यो हो उत्तम राष्ट्रसेवक चरो, त्यो हो महासाधक त्यो नै साउन मासको सगर हो; त्यो राष्ट्रकै हो ध्वनि त्यो हो पश्चिम पूर्वको मधुबनी, त्यो हो मनीषी मुनि । जस्ले यो घरको हिफाजत गर्यो, जस्ले बढायो पिँढी जस्ले चेत छन्, पहाड-वनमा जस्ले चिन्यो यी सिँढी जस्ले मानिसलाइ मानिस भनी तान्यो उचाल्यो उँभो त्यो मेरो यदुनाथ हो, समयको त्यो हो उज्यालो गुभो। בב - यौटा मानिस मात्र हो तदपि ऊ सम्मोह संस्था बन्यो आफ्नै सुन्दर कर्मले र तपले बाटा हजारौं खन्यो त्यो महातपसी चुलीतिर बसी मैलाइ बोलाउँछ मान्छे झल्झलिंदा, अजामर हुँदा संसार टोलाउँछ। चौतारीतटमै लडेर पिपलु एक्लै खडा त्यो वर बेलैमा कमला बिदा भइदिँदा भक्कानियो रे घर गाला चाउरिँदा रयाल चुहुँदा सन्तानमा आहट केही अन्तर देखिएन यदुमा उद्दाम हुन् उद्भट। देशै मग्मगिँदो छ त्यो तनहुँका छाया-छहारीसित ती मेरा प्रिय भानुभक्त कविजी श्री व्यासजीकै स्मित हुन् हाम्रा यदुनाथ त्यै तनहुँको आभामयी कुद्रत कर्मै हो सब थोक, कर्म तपसी सामू म श्रद्धानत।

पुरन्चौर पुरन्चौर तँलाई म नमस्कार सधैं गरू चेतनाको तँ होस् मूल, मूलमै ममता छरू ज्ञानको पहिलो ढोका सदाश्री चन्द्रकान्त रे गि को प्रिय चौतारी औतारी नै भयो भरे ।   लीलाधरसँगै घाम पुरन्चौर उठे सुन! भोटीका तीरमा गुन्जे अङ्क अक्षरका धुन श्रद्धेय गुरुजी हाम्रा बोधराज पराजुली राजारामसँगै चम्के भाषा-भास्करका धुली। गुरुदत्त तिमीलाई ढोगें आज कहाँ गई। तिमी हौ धवला धाम; तिमी जाई, तिमी जुई गुरुजी मीनलाई म मान्दछु ज्ञानको चुरो जता हेय त्यतै अग्लो गुरु गौरवको धुरो । भारती नामको प्रावि एघार सालमा खुल्यो बाहू सालभरी मेरो पढाइ त्यसमै झुल्यो थोरै समय मात्रैको सहवास भए पनि पुरन्चौर बन्यो मेरो हृत्तन्त्रीको प्रतिध्वनि । कुलदीप, जगत्राज, गोविन्द,शेर, केशर टीका, भानु, उमा, बुद्धि,रघुजीको त्यहीं घर सहपाठी यिनै मेरा; यिनै पहाडिया धुन पहाडी धुनभित्रै छ हाम्रो कञ्चन जीवन। सुरुमा भारतीभित्र थिएनन् नेउटीहरू भेडाबाखासँगै डुल्थे गाउँका देउतीहरू काला अक्षर के के हुन्, भैंसी बराबरै बरा ! पढाइको कुरा गर्दा झुक्दथे अपरा-परा। डोकोनाम्लो, चुलोचम्को नारीका कसला थिए सिलौटोतुल्य थ्यो गेह; नारी नै मसला थिए आधा संसार डल्लै नै अँध्यारो भासमा थियो सम्झदा त्यो कुरा ऐले कटक्कै खान्छ यो हियो।   ठूला खेतहरू सुक्दा पुरन्चौर अँधेरिंदो घट्टेखोलो बिनाफ्वाँक्कै पैहो बनेर रेलिँदो आँगाको भात पस्केर पत्नी टोलाउँदी उता मुखिया भन्कँदै भन्थे रिसाए कुलदेवता। गाउँका रसिला चाड बिहेबर्तन क्या मिठा ! रतेलीको कतै रन्को कतै बालुनमा ठिटा जेरीमा रमा नाच्दा झुम्मझुम्म जताततै यो संस्कार जता बाँच्छ सभ्यता बाँच्दछे त्यतै । राजाको त्यो घना पात्लो डरले पाइला छिटा पैयूँ, रैकर, गोतामे टोलका सुन्तला मिठा चितेपानी महाज्ञानी पानी माग्दा दिने मही सम्झन्छु म अझै साथी चुरुङ्गाको मिठो दही। भोटीको मूल त्यो सङ्लो खानेपानी बन्यो भरे पोखेली तप्त छातीमा स्वर्ग नै रसियो अरे किन्तु नगरको बानी धन्य भन्न नचाहने हरपाखा र पार्दीले दिल केले बुझाउने । पुरन्चौर न कोप्ल्याटो, न त्यहाँ नीच गोमन त्यसका छर्छिमेकी छन् मनमोहन, मोहन वल्लो, पल्लो, उपल्लो र तल्लो पाटो मनोहर देख्नेले नकहेसम्म यथार्थता अगोचर। माछापुच्छे उचालेर मर्दी हिमाल बस्दछ भुखोलो सधैं का डल्लामा डाल रच्दछ सिँचाइका कुलेसामा सार्दीका लहरी अहो । जलका जादुमा मेरी अन्नपूर्णा चहो । चहो !!   पहाडका कटौरीमा मिर्सा बस्दछ टोलिई अग्लो कोर्चाङ एक्लै छ, सेती बग्दछ डोलिई मर्दीका छन् मिठा माछा लाहाचोक पका छिटो माछाभन्दा भरे तेरै साउती नबनोस् मिठो । खादार्जुङ तँलाई म दिलले अर्चना गरूँ। च्याङलुङ्गे ङलोलाई बोलाऊँ कि यतै बर। डोल्सेका गीतका गेडा फाँचोमा कसरी भरू मान्छेले किन बुझ्दैनन् मान्छेका मामलाहरू! तरामाथि तरा थप्दै उठायो कसले चुली! चुलीमाथि चढी हेर्दा मनमा अझ खुल्दुली लस्तीका लाडमा हाम्री लाहाचोके चरी खुसी चरीको चिर्बिरी प्यूँदै स्वर्गले मार्छ बुर्कुसी। बाटुलेचौरकी चारु धर्मराज बनी अरे! त्यो लामाचौरकी चारु विद्या, बुद्धि, विवेक रे। पुरानो चौरकी चारु पुरन्चौर बनी भरे टुरिस्टहरू झुम्मिन्छन्, झुम्मिनु नै विकास रे! हेमजाका जुई बेली चुडाल्यो कि बतासले धुलोमैलो उडाएर बस गुड्छन् हतासले विकासका बटेनले नबटारोस् कतै ध्वजा मुकुन्दका पिछा लागे हेमजामा मजैमजा। कास्कीकोट सधैं भन्छ- अग्लो कोट म एउटा काकोट उठी भन्छ- उठेको जादु हूँ म ता माछापुच्छे सबैलाई अँगाली भन्छ वास्तव थुम्काथुम्कीविना हाम्रो अस्तित्व छ असम्भव ।   पुरन्चौर तँ होचो छस्। स्वरूपमा र रूपमा मेरा निम्ति तँ अग्लो छस्। स्वरूपमा र रूपमा मान्छेको मन हो अग्लो, होचो पनि मनै न हो 'अग्लो' 'होचो' दुवै हाम्रा मनको अनुपात हो। त्यो पुरन्चौरमा गैहो प्रभाव मुक्तिनाथको चैतन्य प्रभुको,आफ्नै पूज्य पुर्खा बराजुको उज्याला छापले गर्दा उठ्यो गाउँ छिटोछिटो यो मेरो कविताभन्दा गाउँकै रोसनी मिठो । त्यो पुरन्चौरमा खालि सत्कर्मका कुरा हिजो आज दुष्कर्मले च्यायो, बढ्यो अमुक गिज्गिजो गिज्गिजोका कुरा गर्दा प्रिय रोहित आउँछन् दुखेसो मनको चीसो सोलोडोलो सुनाउँछन्। मेरा रोहित साना थे त्यो बेला त्यस गाउँमा उनैका घरमा बस्थें त्यो साहुथर ठाउँमा जुगेमुठे बनेका छन् ऐले रोहित तैपनि दुर्दशाले लखेटेर दुःखदायी छ जीवनी । दिल्लीमा ती पुगे कैले,दिल्लीले काम थोपर्यो उधारे राष्ट्रको ढोका ढोकाले तर कोपर्यो उनका आँसुले गर्दा धरती नुनिलो भयो मान्छेको एउटा छोरो भन्नै भन्नै बिलोपियो। भन्छन् रोहित खै न्याय? न्यायको प्वाँख काटियो साँचो बोल्दैन यो मान्छे मान्छेको मन साटियो प्रजातन्त्र भनेको के ? बुझ्नै सकस भैसक्यो उज्यालो कहिले भेट्ने ? यत्रो समय गैसक्यो ।   यो नेपालभरी मेरा प्यारा रोहित छन् कति । जता जान्छु त्यतै देख्छु देशको आज दुर्गति दुःख सङ्कष्टका पैहा मान्छेभित्र हजार छन् नेता भाषण पस्कन्छन्, भोकानाङ्गा अजार छन्। प्रकृतिले सिँगारेको पुरन्चौर अपार छ कोक्किदै छ त्यहीं मान्छे, आगोभित्र अंगार छ मान्छे प्रकृति दोटैको सामञ्जस्य नभैकन राष्ट्र कञ्चन बन्दैन कालो दाग नध्वैकन । प्रकृतिका पछ्यौरीले पुरन्चौर धपक्क छ भोकीनाङ्गी त्यहीं यौटी नानू अक्क न बक्क छ समस्या भन्नु नै ये हो आज नेपाल देशको यो समस्या हटे मात्रै ठाडो शिर महेशको । पुरन्चौर भयो टाढा; सब आफन्त टाढिए हंसपुर भयो टाढा, बन्धु बान्धव टाढिए तर अन्तरले भन्छ टाढा ठान्नु बिचेत हो को छ संसारमा टाढा? स्मृति सान्निध्य चेत हो। पुरन्चौर तँलाई म बिर्सन्न कहिल्यै पनि तँ होस् हिर्दयको ज्योति; त होस्जागृतिको ध्वनि छाया मात्र म हूँ तेरो; तँ चाहिँ दिव्य रूप होस् हे ईश्वर । सधैं मेरो पुरन्चौर सुखी रहोस् !

चम्चाहरूले इसे  खाएं जागिर आज जागिर भयो कन्चेटको काउसो छोडौं छोड्न सकिन्न खानु कसरी ! बाधै भयो यो मुसो पोख्छन् काग अनेक राग दिनहू - क्वैली दुलामा पसे आशा दर्फरियो; दुख्यो मृदु हियो- चम्चाहरूले डसे। -९५- चम्चा छन् अति नै निचा नकचरा आफै कुरा काट्दछन् यस्तो भन्छ हजूर त्यो अमुकले भन्दै भरे ढाँट्दछन् अन्धा हाकिम मोहनीबिच हुँदा ब्याँसा सभामा बसे अड्डा चरचसिए, भयावह भए चम्चाहरूले डसे। चम्चा गर्दछ चोरकाम दिनहुँ मेरै परेलीमुनि घुम्छन् देश-विदेशमा दनुजका साला र साली पनि लाजै छैन, न धर्म कर्म छ कतै मान्छे बिछट्टै खसे देशै आज अनर्थतर्फ दगुर्यो- चम्चाहरूले इसे । चम्चा पुच्छर हो, कुपुच्छरसँगै घुम्दै छ चम्ची पनि चोथाले, छंडुली, समाज भंडुली,पोक्ची, महाबैगुनी चिप्लो घस्न सिपालु चारु चमडी हुन्छन् सबै घुस्घुसे नारीका कुटभित्रका कुलटिला चम्चाहरूले डसे। छोरीको सजिलै विवाह नहुँदा चिन्ते चराले ठुग्यो यो ठाडो शिर ठाउँठाउँ दगुयो ठामैपिछे त्यो नुग्यो यौटा साध्य कसोकसो सुमरियो- दौडेछ आहारिसे भत्क्यो आखिर तारतम्य सब त्यो चम्चाहरूले इसे। पल्टाएँ प्रिय ज्यान खाटबिचमा विश्रान्तिका खातिर घोच्यो क्यै चिजले त्यहाँ पनि तिनै चम्चा थिए आखिर ढोका बन्द छ, झ्याल बन्द छ अहो । चम्चा कसोरी पसे ! बिछ्यौनातक शान्ति पाइन प्रभो ! चम्चाहरूले डसे। घामै धप्प बलेर पोल्दछ भने त्यो सह्य होला बरु तातो भत्भत बालुवाबिच परेँ मूर्च्छा छ यो आवरु पानी छैन पियासले र पिरले छाती कलेटी चुसे स्वार्थी मानिसले कुवा तल धसे चम्चाहरूले उसे। - ९६- हाम्रो संस्कृति, ज्ञान,मान, तपको सातो लिई बेसरी अर्काको सुरतालमा छिहिलिंदै नाच्दै छ यो खेचरी झुर्मा, मादल, बाँसुरी र सनही झन्झन् भएछन् लुसे सोझा डाडु पन्यौ चुलैतिर बसे चम्चाहरूले डसे। चम्चाजी पर छन् भनेर कहिल्यै कोही नहोस् ढुक्क है। ती हाम्रै वर छन्, निकै नगिच छन्, काँढा छ थुङ्गासँगै हेर्दा स्याल सुधोसुधो छ तर त्यो ज्यादै छ है। छुछुसे आफ्नै छेउ छिमेकका अगतिला चम्चाहरूले इसे । जिन्दाबाद भनेर क्रान्तिपथमा कुर्लन्छ जो जोडले मुर्दाबाद भनेर शान्तिपथमा उर्लन्छ जो जोडले त्यो नै जासुस हो कि होइन छिटै पत्ता लगा औजसे मान्छेका अनुहारका असजिला चम्चाहरूले डसे। मालिक्नी कुलटा डटी महलका चम्चासँगै छिल्लिंदी छातीको वय बैंस झोलिन गयो व्यर्थ इसारा दिदी त्यस्लाई कसरी रिझाउनु अहो। भन्दै छ यौटा नसे यो निर्लज्ज यथार्थ नाट्यजगका चम्चाहरूले डसे। चम्चाका सब मान्य मालिकहरू चम्चै हुनाले गरी यो ब्रह्माण्डभरी अहो । चमच छन् लाखौं हजारौं थरी चम्चेवाद बढी, सबै चिज सड़ी दुर्गन्ध भैमा खसे यो दुर्गन्ध हटाइद्यौ न भगवान्। चम्चाहरूले डसे।

हे भस्मासुर !  यौटा भन्दछ- देशको धन सबै बोकेर जा लाउडा दोस्रो भन्दछ - स्वादिला डलरमा दाही र जुङ्गा बुडा तेस्रो भन्दछ - योजना भ्रमण खा; जे पाउँछस् त्यै लुंड्या हे भस्मासुर। देश खानु छ भने शिक्षा सिनित्तै उडा। मौका आउँछ पखँदैन अहिल्यै व्यामोह पासा लडा पैसा झार्न र सार्न चड्ख चतुरा चेला र चेली खडा के-के पर्छ भरे सुदूरतक नै सम्बन्ध गाढा बडा सोझा मानिसका सफा रगतमा कालो पजेरो गुडा। रातारात अकूत सम्पति जुटा अग्लो हवेली उठा स्वास्नी ल्वाङ चपाउँदै सहरिई चम्चाहरूले चुठा त्यो जैरी बुढिई भने जहरिला पट्टी हुनेछन् खडा कल्चौंडी छंडुली हजारतिर छन्- आँखा लडा है। लड़ा। न्यायीका शिरमा चढेर कहिदे कानून मै हूँ भनी कुर्ची नै सब थोकको नियम हो बस्नू तँ कुर्ची चुनी सत्तासीन हुँदा र देश दुहुँदा ठान्नू म मात्रै उठू सोझा छन् जनता जनार्दनहरू खानू कलेजो मुटु । तेरै हातमहाँ म देख्दछु सयौँ सञ्चारका साधन तेरै साथमहाँ म देख्दछु सयौं भन्सारका साधन तेरै आँगनमा म देख्दछु सयौं सन्सारका साधन दौडन्छन् तर तोडले तसित नै तेरा अँधेरा दिन । प्यारीसाथ बसी बडा महलमा झुम्ने पर्यो आदत प्यूदै गौरवसाथ माद मदिरा घुम्ने पर्यो आदत हे बाखी सुत। के गरेर यसरी साँढे भइस्लौ बता ? साँच्चै नै जनता उठे यदि भने लाग्नेछ तेरो पता।

रतीमाया  रतीमाया रुन्छे, प्रिय खसमको भोग सकियो नसोचेसम्झेको विपद-बहले हुर्मत लियो ससाना लाला छन्, बिरहपुर झन् आहत भयो कठै! माछापुच्छे पनि बिलखियो, रौनक गयो।  न टेक्ने डाली नै; न त अब समात्ने भर कतै जता टेक्यो काँढा;धनजन जता झन् डर त्यतै न बारीको चौटो, न त बिउ; बिरौटो; न त कुनो जता राख्यो ढल्दो विषम भुइँमा जीवन-दुनो। न आशाको त्यान्द्रो सुखमय न मान्द्रो; न त कुचो सधैं कर्के आँखा विजन पथको मानिस छुचो यता चोली झुत्रो, कटितिर कठै। जीर्ण गुनियो जता तान्यो ध्वारें; सरम सरले घायल हियो। बचेरा चारोटा, चउवर छ रित्तो विवशता बचाओस् आमाले अहह ! कसरी यी मृदु लता ! अहो! एक्ली नारी, समय व्यभिचारी, युग कडा हुरी, आँधी,झोक्का तर अचल धौलागिरि खडा। रुँदै लक्ष्मी भन्छे किन प्रिय पिता भारत पसे? सबैलाई छाडी अतलतिर एक्लै किन खसे ? बरा। त्यो आमाले कुन तरहले उत्तर बुनोस् ! टुटेको फाटेको हृदय सपना कोसित तुनोस्! रतीमाया गङ्गा;विकल टुहुरा छाल उसका रतीमाया चङ्गा,विकल टुहुरा फाल उसका छचल्किन्छे गङ्गा तलतल छ दयान ननिको झझल्किन्छे चङ्गा तदपि दिल काम्दै छ कविको।

होस द्यौ न भगवान् । प्रश्नैप्रश्न जताततै छ त्यसमै आक्रान्त मेरो घर साँचो उत्तर छैन केवल यहाँ डुक्रन्छ आडम्बर विश्वासै नहुँदा र आस तुहुँदा बढ्दै छ झन्झन् भय जे भो भो अब होस द्यौ न भगवान् नेपालको होस् जय। - १०२- कुर्चीमा नबसौं भएन त्यसको अर्कै छ ओजस्विता कुर्चीमा म बसौं अमूर्त करले खुट्टा यताका उता बाह्रौं वर्ष बिते बिचेतबिचमै बाटो कता गो कता। जे भो भो अब माफ द्यौ न भगवान्- अत्तालिई अस्मिता। आफ्नै मानिस हुन् भनेर पहिले विश्वास धेरै गर्दै गिर्दो नैतिकतासँगै तल झरें, झन्डै म फेला परेँ ऐले चाहिँ अपूर्व शक्ति बलले जुझ्दै छु आगोसँग जे भो भो अब साथ द्यौ न भगवान्- माटो सधैं मरमग । यौटा जब्बर प्रश्न आज छ यहाँ- आरम्भको बिन्दु खै ? हाम्रो गद्गद त्याग खै; तपस खै; सद्भावको सिन्धु खै ? के भो भो घरमै स्वधर्म धसियो, कर्तव्य भो कायल जे भो भो अब आड द्यौ न भगवान् नेपाल नै घायल। देखें लन्डनमा र भव्य चीनमा नौलाख नौला टुना जापानैतिर देखिए रहरिला नौलाख नौला कुना यै धर्ती सुमरेर सुन्दर हुने यौटै कड़ी देखियो जे भो भो अब त्राण द्यौ न भगवान् काम्यो मुमाको हियो। धेरै प्रश्न स्वदेशभित्र अझ छन् यो प्रश्नकै याम हो प्रश्नैभित्र पवित्र देश छ भने त्यो नै महाधाम हो आफ्नै धाम मलाइ लाग्दछ उँचो - ये हो सफा उत्तर जे भो भो अब ज्ञान द्यौ न भगवान्- मैं हूँ म मेरो घर।

मूच्छभित्र छ जन्जिर  भाइभाइ लडेका छन् आज सहर-गाउँमा पत्याउनै पयो गाह्रो पीडैपीडा छ घाउमा यता छाम्यो यतै दुख्छ, उता छाम्यो उतैतिर मूर्च्छामा छिन् मुमा मेरी मूर्च्छाभित्र छ जन्जिर । - -206 हिजो च्यान्टे ढल्यो कहै। आज च्यान्टी यता ढली घरमा टुहुरा रुन्छन्, जताततै छ खल्बली तिमी नै शान्तिका निम्ति आगोमा घिउ हाल्दछौ मान्छेको बस्ती फाँडेर कसलाई बसाल्दछौ ? गाउँमा एउटा मान्छे मर्दा पनि म झस्कँदो लासका चाङमा टेक्तै आज मै भात पस्कँदो स्वीकार्य छैन यो लास, तर साँचो कुरा कहूँ तिमी हौ एउटा लास, यौटा लास स्वयम् म हूँ। विद्यालय बने लास, विद्यार्थीवर्ग सोत्तर मान्छेको भो उठीवास; खाली छन् घरकाघर मसानघाट बढ्दै छन् पढ्दै छन् वेद स्यालले मान्छेलाई लखेट्दै छन् कालले; अनिकालले। आफ्नै छायाँ दगुर्दो छ, लखेटू कसलाई म टोक्छ कि फेरि फर्केर,दपेट कसलाई मा यो कस्तो भ्रम हो कुन्नि । भ्रम सम्पूर्ण च्यात्दछु नच्याते देश च्यात्तिन्छ, च्यात्तिई किन बाँच्दछु। कुराले दिलको घाउ कैल्यै निको हुँदैन है। ओखती नभई हुन्न, ओखती त्यो कता छ खै ? ओखती; ओखती मात्रै यो खतिको जडी कुरो धर्तीमा नढलोस्कैल्यै हाम्रो गौरवको धुरो ।

माधव घिमिर मर्स्याङ्दी तटमा छ पुस्तुनपुरी लम्जुङ्गकी आँकुरी जन्मे माधव त्यै प्रशान्त पुरमा नाच्दै झरी लैबरी त्यो अग्ली जगरा, परा र अपरा हाँसे चुलीमा चढी मेरी कोमल कान्त स्निग्ध कविता मेरै धरामा खड़ी। पुर्खा श्री कुसुमाकरै कुसुमका रङ्गीन डाली थिए राजाका दरबारसम्म दगुरी सद्बुद्धि ताजा दिए पाखा, पर्वत,खींच सम्थर मथे, नौनी बग्यो नौतिर ऐले माधव राष्ट्रकै सुख बने, आमै नमाने पिर। कैले काफलका बुटातिर चढी टिप्थ्यो मिठा काफल गाई-गोरु हराउँदा बिलखिदै गर्थ्यो मिठो भाकल सेते नाम चरो अत्यन्त चतुरो हुक्यों पहाडैतिर ऐले माधव राष्ट्रकै दिल बन्यो, आमै नमाने पिर। पत्नीको गहना बनेछ बहना, त्यो राजधानी पुग्यो ज्ञानी मानिस भेटिए सयथरी, सज्ञानसामू नुग्यो मर्स्याङ्दी दिलमा लिएर बहँदा भेट्यो महासागर ऐले माधव राष्ट्रकै धुन बन्यो, आमै नमाने पिर। 'गौरी' भै कहिले मलाई उसले दाम्पत्य के हो भन्यो नारी एक अनर्थले झहनिंदा 'राजेश्वरी' नै बन्यो कैले घायल मालतीमय बन्यो, कैले भने मङ्गले त्यो शास्त्रीय धुरो बन्यो प्रिय जुरो आफ्नै नयाँ ढङ्गले। मीठो लाग्छ मलाइ गाउँघरकै लोली र बोलीहरू मीठो लाग्छ मलाइ गाउँघरकै खोला र खोलीहरू मेरा माधव खास गाउँघर हुन्, नेपाल नै गाम हो मेरा माधव खास उच्च धवला, त्यो उच्चता धाम हो। लेखूँ के कविता जहाँ छ कवि नै शार्दूलविक्रीडित लेखूं के कविता जहाँ छ कवि नै यो राष्ट्रमा स्पन्दित त्यो मेरो गुरु हो; सधैं म गुरुको सम्मान मात्रै गरू स्रष्टा स्वर्णिम सत्य हो जगतको आस्था उसैमा छरू।

डस्टर म सफा युगको बाटो नाम केवल डस्टर जता छाम्यो त्यतै मेरा छातीमा अङ्क अक्षर नयाँ झ्याल, नयाँ ढोका उघार्दछु घुरुक्क म तिमी जताजता भन्छौ त्यतैत्यतै फुरुक्क म। -209- काठको एउटा टुको झुर्कामुक शरीरमा आँटको एउटा टुको, कुन सक्दछु भीरमा आफ्नै छेउकुना पोत्छुः सम्भावना जुटाउँछ काला-गोरा सबैलाई दूधले म चुठाउँछ । ज्ञानविज्ञानका द्यौता छातीमा गुन्गुनाउँछन् सिर्जनाका नयाँ केली आँखामा छन्मुनाउँछन् मेरा ईश्वर जे भन्छन् त्यही कुरा म मान्दछु लेख्ने मेट्ने उनी नै हुन् उनैका साथमा म छु। कालोपाटी छ यो कालो,काला छन् कृष्णजीहरू कृष्ण गोकुलमा बस्छन्, म जाऊँ कि त्यतै बरु । जाबो डस्टर आएछ नठानून कृष्णले पनि यही डस्टरमा घुम्छ कृष्णको पनि जीवनी। अत्याचार अनाचार व्यभिचार जताततै न्याय निस्लोटमा देख्छु, देश खस्केछ बेपतै किन यी चक बोल्दैनन्, लेख्दैनन् मनका कुरा ? मान्छेले किन मान्छेका छातीमा रोप्दछन् छुरा ? छातीका घाउ मै पुछ्छु, दुष्टका दाउ पुछ्छु म लडाइँ, झगडा पुछ्छुः गोला-बारुद पुछ्छु म अनमेलहरू पुछ्छ, अशान्ति सब पुछ्छु म नपुछी सृष्टि सप्रन्न, पुछ्नकै निम्ति कुछु म।

बम नपड्काऊ नपड्‌काऊ तिम्रा बम झहनियो यो मृदु धरा नपड्‌काऊ तिम्रा बम बिलखिए बाल-बचरा नपड्‌काऊ तिम्रा बम अमिलिंदै गो गगन यो अहो। यौटै मान्छे जगतभरको घाउ हुन गो।   म नेपाली छोरो हृदयतल बुद्धत्व रहँदो यही धर्ती प्यारो सरस दिलमा प्रेम बहुँदो मलाई ढाँट्‌दै छौ- कल र छलको मूल्य छ भनी कसोरी पत्याऊँ। नजरमुनि खाल्डो फनफनी। तिमी मान्छे माछौं, निउ-न-सिउमा आज किन हो ? तिमी झ्याँको झाछौं, निउ-न-सिउमा आज किन हो ? बलैले पेल्दै छौ तर बल कहाँ। पूजित छ र? तिमी मैजस्तै हो- नबन जगको उष्ण जहर। लखेट्छौ जस्लाई त्यससित लखेटिन्छ नियम दपेट्‌छौ जस्लाई उससित उसैका सरगम म नै राम्रो भन्छौ- 'त-त' र 'म-म' राम्रो छ र कतै? सधैं होक्का । होक्कों । नगर डरले काम्छ जगतै। कहाँ,कस्ले, कैले; किन र कसरी के भुल गयो। सुधार्दा वा सार्दा अझ तल झर्यो वा अघि स गरौं लेखाजोखा सकल जनका एक मतले तिमी एक्लैदुक्लै नहिँड अब भन्छे विगतले। नछोऊ अर्काका घर, डगर, पाखा, वनहरू नभत्काऊ आस्था; रहर ममताका मनहरू नछोऊ त्यो माटो, त्यससित छ अर्कै मृदु मुटु सबैले प्यूने हो निजनिज धरा यो घुटुघुटु।

गोमा गोमा सहचरी मेरी; गोमा जीवनकी जडी गोमासित बगेका छन् सृष्टि सौन्दर्यका कडी प्यूछिन् जीवनको चारु, प्यारा सुजन, इन्दिरा गोमा; केवल गोमामा घुम्छे मेरी वसुन्धरा । - ११२- गोमा तार्कङमा जन्मिन्; थुम्की च्यहांच्यहाँ गय गोमा तार्कङमा हुर्किन;सानो स्वर्ग त्यहीं झर्यो भेडाबाखा चराएर बगाइन् पसिना खरा गोमा; केवल गोमामा घुम्छे मेरी वसुन्धरा । ऋषिराम पिता भन्थे काली ज्यादै चलाख छे पूजा, बालुनमा जाँदा काली क्या! गुन्गुनाउँछे गहुँगोरी चरीलाई काली भन्थे कठैबरा। गोमा; केवल गोमामा घुम्छे मेरी वसुन्धरा । त्यो कैले फर्कदै पुग्थी ओसिला खर्क खर्कमा चुत्रो काफल खाएर डुब्धी अव्यक्त हर्कमा सम्झदा ती कुरा ऐले छाती हुन्छ चिराचिरा गोमा; केवल गोमामा घुम्छे मेरी वसुन्धरा । पंधेराका मुखैनेर छयास्स केही भयो भने दौडदै घरमा पुग्थी, बन्दथी अनि गन्गने कठै। एघार वर्षमा विवाहका चले कुरा गोमा; केवल गोमामा घुम्छे मेरी वसुन्धरा । अन्माए बिचरीलाई हंसपुर बन्यो घर किसानी जिन्दगानीमा पसिना मात्र तर्तर तपस्या नै गरी उस्ले तपस्या भो हराभरा गोमा; केवल गोमामा घुम्छे मेरी वसुन्धरा। गोमाका रसिला गीत शिवानी र प्रसून हुन् रश्मि, रोशन हुन् नाति नातिना सुख-शान्ति हुन् यिनै धुक्धुकी हुन् हाम्रा; यिनै हुन् धर्मका धुरा गोमा, केवल गोमामा घुम्छे मेरी वसुन्धरा ।

राष्ट्रिय झन्डा हाम्रो राष्ट्रिय झन्डामा चन्द्र सूर्य समुज्ज्वल जता हेयो त्यतै ज्योति, त्यतै नेपाल झल्मल दुई त्रिकोणले युक्त, कोणमा देश शाश्वत एकता, सम्प्रभूता र अखण्डता समाहित ।   हाम्रो राष्ट्रिय झन्डामा पुर्खाको तप लोलिँदो उत्सर्गका किनारामा नव नेपाल डोलिँदो शूरता वीरतासाथ सिर्जना सग्बगाउँदो आफ्नै माटो उचालेर आज मै मग्मगाउँदो । हाम्रो राष्ट्रिय झन्डामा हाम्रै राष्ट्रिय धुक्धुकी थुक्धुकीमा छ यो प्राण हिँड्दछु पाइला फुकी देशको म नयाँ बिम्ब; झन्डाको प्रतिबिम्ब म म खण्ड-खण्ड देखिन्छुःखण्डभित्रै अखण्ड मा शीतलो चन्द्रमा ओदा शीतलो शीतलो म छु रापिलो सूर्यले गर्दा रापिलो रापिलो म छु बिनासूर्य बिनाचन्द्र कहाँ स्थिति, कहाँ लय। यिनैका छत्रछायामा मेरो नेपाल निर्भय। रातो सिम्रिक छातीमा; नीला छन् छेउका टुना रङ्गका मेलले गर्दा ओजिला छन्कुनाकुना नढाँटीकन भन्दै छु- ध्वजामा देश देख्दछु ध्वजाको कविता लेख्दा आफैलाई म लेख्दछु। झन्डा सगरमाथा हो, माथामा फहरिन्छु म झन्डा अमरगाथा हो, गाथामा लहरिन्छु म मेरे माथा र गाथामा भेटिन्छन् लाख देवता मान्छे नै हो महाझन्डा, मान्छे नै देश एउटा।

एउटी एलिजाबेथ  एउटी एलिजाबेथ देशका दरबारमा एउटी एलिजाबेथ यशका दरबारमा यशस्वी एलिजाबेथ संसारैभर छाउँदी पेस्टालोजी अँगालेर ज्ञानले धरती धुंदी।   एउटी एलिजाबेथ शानका दरबारमा एउटी एलिजाबेथ मानका दरबारमा मानिनी एलिजाबेथ ठेसमा पनि उर्लदी पेस्टालोजी सँगालेर सुबाटोतिर कुलंदी। एउटी एलिजाबेथ धनका दरबारमा एउटी एलिजाबेथ मनका दरबारमा मनकी एलिजाबेथ आफैलाई फुकाउँदी पेस्टालोजी उठाएर मान्छेलाई उठाउँदी। एउटी एलिजाबेथ कुलका दरबारमा एउटी एलिजाबेथ फूलका दरबारमा फूलकी एलिजाबेथ फूलभित्रै रमाउँदी पेस्टालोजी झुलाएर वासन्ती बासना दी। एउटी एलिजाबेथ न्यायका दरबारमा एउटी एलिजाबेथ मायाका दरबारमा मायाकी एलिजाबेथ मायाकै नमुना हुँदी अनाथलाई काखेर नाथलाई हँसाउँदी। एउटी एलिजाबेथ रङ्गका दरबारमा एउटी एलिजाबेथ ढङ्गका दरबारमा ढङ्गकी एलिजाबेथ नयाँ युग सजाउँदी पेस्ट्रो लन्डनकी चेली, बाल-संसारकी दिदी।

तिमी भन्नु तिमी नै हौ  तिमी हौ देशको दैलो,त्यै दैलाको संघार म तिमी हौ द्यौसिरे भैलो,त्यै भैलाको कमाल म तिमी नेपाल हौ सिङ्गो, त्यै सिङ्गोको मुराद म तिमी अपार आभा हो; आभालाई नमोनमः ।   तिमी हौ एकता खास; तिमी नै मधुमास हौ म तिम्रै दिलको आस; तिमी मेरो सुवास हौ तिमी भन्नु तिमी नै हो, छैन कोही तिमीसरि तिमी नौलो तपस्या हौ, तिमी फूल अजम्बरी। तिमी ब्रह्माण्डको नाद, म सानो शङ्खनाद हूँ न तिमी हौ कुनै बाद, न म तिम्रो विवाद हूँ तिमी अपूर्व मान्छे हौ, मान्छेकै धार हूँ म त मान्छेमा गड्डाएर बग्दछन् गत आगत। तिमी हौ देशको आँखा, तिमी ही देशको मुटु उठ है। मुटुको चौता; म तिम्रै साथमा उठू सूर्य नै नउठेसम्म उठ्दैनन् टाकुरीहरू उठेका नजुटेसम्म जुट्दैनन् पाखुरीहरू। हिजोको अर्थ जाने नै आजको अर्थ खुल्दछ अर्थ अनर्थमा पुग्दा मान्छेले पथ भुल्दछ पुर्खालाई लखेटेमा लखेटिन्छ यथार्थता देशलाई दपेटेमा हामी पुग्छौँ कताकता? बाडुलीमा तिमी कुक्क, धुक्धुकीमा तिमी धुक तिमी टाढा हुँदा दुःख; तिमी नजिकिँदा सुख तिमी हौ स्मृतिको घल्चा, घल्चामा रस नै रस तिम्रै कोरसमा मैले भेट जीवन को रस।

पेस्टालोजी धर्तीको एउटा फूल स्वीजदेश सुकोमल जता हेयो त्यतै राम्रो, त्यतै उज्ज्वल उज्ज्वल पेस्टालोजी ! तिमी जन्म्यौ त्यही सुन्दर देशमा मेरो दिल बगेको छ त्यै सङ्लो परिवेशमा ।   महाजोहन हे मेरा ! हेनरिच महान है। राष्ट्रका हे महाशान। विद्याका वरदान है। अनाथका महानाथ, धरतीका तथागत पारि पुग्नु परेको छ पेस्टालोजी नयाँ पथ। हे तपस्वी ! तिमी मेरो चेतनाको संघार हौ नव संसारको सार; ज्ञानको मृदु धार हो जुरिचको महाज्योति; नेउहोफमयी रस धर्तीका हे महामान्छे। मान्छेकै दिलमा बस। अन्ना हुन् प्रेयसी तिम्री,अन्ना जीवनकी जडी नेउहोफ सफा गेह; अन्ना त्यै गेहमा खडी अन्नाहरूविना हाँस्न सक्दैनन् भगवान् पनि अन्नामै धरती घुम्छे अन्नामै सृष्टि फन्फनी। तिमी शिक्षक हौ यौटा; म स्वयं पनि शिक्षक तर हामी सबै शिष्य, तिमी उच्च प्रशिक्षक सदी अट्टारमा जन्म्यौ, छन् अनन्तको द्युति शिर, हिर्दय यी हात तिम्रा शैक्षिक पद्धति। टाउकामा छ यो बुद्धि,विवेक दिलभित्र छ सीप ये हातमा खेल्छ, मान्छे आफै विचित्र छ झुकेर सबका सामु पुकारा गर्नु व्यर्थ छ आफैलाई पढौं हामी आफैमा दिव्य अर्थ छ। राजनीति दुख्यो धेरै तिम्रो यौवन कालमा नेतासेताहरू नाचे आफ्नै अमूर्त तालमा त्यही विरक्त बेलामा हेल्भेटियन जन्मियो त्यही संस्था बन्यो चेत; त्यही संस्था बन्यो दियो।   देशको सुषमा देख्दा देशवासी सबै खुसी तर त्यो सुषमाभित्र भेदका लाख बुर्कुसी मेलोमेसो नपाएर आमाको कोक्कियो मन पेस्टालोजीहरू जागे; जागृतिमा नयाँपन । कृषि हो जिन्दगी हाम्रो पेस्टालोजी त्यतै जुटे बाँझो बन्जर धर्तीमा पसिनाका ढिका फुटे भेटेनन् उनले किन्तु मिठो सफलता भरे 'उठ्नु लड्नु' दुवै हाम्रा कर्मका खेल हुन् अरे। पाठशाला खुल्यो नौलो; घन्के अक्षरका ध्वनि फक्य गरीबको भाग्य स्याउले झोपडीमुनि असहाय, दुखीदाखी, लालाबाला भए खुसी पेस्टालोजी बने आफै सभ्यताको नयाँ मसी। कडा नियम चाहिन्न सफा ज्ञान सिकाउन लामो समय चाहिन्न राम्रो मान्छे बनाउन सिद्धान्तका कुरा मात्रै थुपारेर हुँदैन भो पेस्टालोजी सधैँ भन्छन् शिक्षा भन्नु प्रयोग हो। गुरुजी। हातको लौरो फालिदेऊ उँधोतिर चेलाचेली मयालु छन्; माया र ममता छर मनोविज्ञानको मन्त्र नबिर्स गुरुवर्ग हो! पेस्टालोजी सधैं भन्छन्, शिक्षा सापेक्ष ज्ञान हो। फर्क प्रकृतिमै फर्क प्रकृति हो महेश्वर लर्क भुइँतिरै लर्क, भुइँमा चेतना छर यो धर्तीमा कुनै मान्छे अशिक्षित नभेटियोस् अशिक्षा नै अँध्यारो हो; अन्धकार लखेटियोस्।   पेस्टालोजी ! तिमीलाई पहिले परले चिन्यो उप्रियो भाग्यको ढोका बिस्तारै घरले चिन्यो रुसोबाट तिमी ज्यादै प्रभावित थियौ तर आफ्नै मौलिकताबाट भएछौ अजरामर । कैल्यै हिक्मत हारेनौ चिप्लिएर लडे पनि कैल्यै माथ लतारेनौ गिज्गिजोमा गडे पनि दुखीका साथमा दौड्यौ, दौडदै छौ अझै पनि खरानीभित्रको खाँटी फिलिङ्गोमय जीवनी। पेस्टालोजी ! तिमी अग्लो महाआल्पस पर्वत जुराको हो उचो माथा, रोसाको रोबिलो छत कोन्स्टान्स ताल हौ, साथै नेउच्याटल लेक हौ रोने नदी तिमी नै हौ, तिमी एक उदेक हौ। पेस्टालोजी सुबाटो हो,रिचार्ड भन्दछन् यसै डायनाजी यसै भन्छिन् भन्छन् डिल्गरजी यसै फुन्स्टोकजी यसै भन्छन् जनजी भन्दछिन् यसै जिराडेट यसै भन्छन्, सुबाटो नभुलौं कसै । पेस्टालोजी ! तिमीलाई नमस्कार सधैं गरू तिम्रा विचारका बीज यतै छरूँ,त्यतै छरू तिमी सिङ्गो बिहानी हो,व्यूझन्छु म तिमीसित तिमी सिङ्गो उज्यालो हौ, तिमीसितै म भाषित।

शान्ति शान्ति संस्कृति हो हाम्रो, शान्ति संस्कारको मियो शान्ति जीवन हो हाम्रो, शान्ति हो मनको दियो अशान्ति हो महाभ्रान्ति, भ्रान्तिमा कष्ट-कण्टक अशान्तिले दपेटेको देश दुख्छ युगौंतक।   शान्ति हो देशको दैलो;आफ्नै दैलो उघार्छ म शान्ति हो चौसिरे भैलो, आफ्नै भैलो उराल्छु म शान्ति नै छठ हो मेरो, शान्ति होसारको बुटी शान्तिलाई नमस्कार गर्दछु म उठीउठी। शान्ति यो टाढिँदा आफ्नै पिढीमा अलमल्ल म शान्ति नजिकिँदा आफ्नै छिडीमा झलमल्ल म शान्तिले काखमा राख्दा हुन्छु गद्गद गद्गद शान्ति हो सुखको गादो; शान्ति हो सुखको हद। शान्ति उत्थानको मूल, शान्ति उत्थानको पुल पुल यो भत्किदै जाँदा आमा आकुल-व्याकुल आमालाई हँसाएर हाँस्न चाहन्छु मै पनि आमालाई बचाएर बाँच्न चाहन्छु मै पनि । शान्ति कल्पेर आउन्न; रोएर न त आउँछे शान्ति सुदूरमा छैन, त्यो हाम्रै दिलभित्र छे आफैलाई चिने मात्रै शान्तिले चिन्दछे भरे शान्ति सद्बुद्धिमा हुन्छे, स‌द्बुद्धि बुद्ध हो अरे। घुमोस् सहरमा शान्ति; गाउँमा पनि यो घुमोस् मेलापात घुमोस् शान्ति, रनमा वनमा घुमोस् सङ्गीतमा घुमोस् शान्ति; गीतमा पनि यो घुमोस् संसारमै घुमोस् शान्ति, संसारै शान्तिमा घुमोस्।

রমলা तसला यो पुरानी भी, बिट सम्पूर्ण जर्जर पींधमा छन् सयौँ छिद्र, चुहुँदै छ त्यतै घर पानी जीवन हो हाम्रो, तसलामा त्यही चुह्यो यो थोत्रो तसला आज देशकै कसला भयो ।   पीतले तसलालाई माया बेकार भैसक्यो देशको धनसम्पत्ति बगेर सब गैसक्यो घर आँगनकै भाँडो महाठाँडो हुँदा पनि त्यो मान्छे किन कुर्लन्छ इतिहास मिठो भनी ? तसलामा कुँडो पाक्थ्यो, हल्लँडो आज पाक्दछ हल्लूँडो डॅडमा हाल्दा त्यो च्वाँचेतक भाग्दछ च्वाँचेभन्दा अझै चुत्था छन् चम्चे तसलाहरू यिनलाई उँधो फ्याँकी खोज्न जाऊँ उँभो बरु ! कसैले न कतै माझ्यो यो कालो तसला हिजो न कालो तसला बोक्दा कसैलाई भयो झिजो त्यसैले तसलाभित्र पाक्यो निर्धक्क गिज्गिजो आज त्यो तसला मान्छे मान्छेका दिलमा बिझ्यो । ज्यादै ककटिएको छ तसलाको महातन ज्यादै छ‌िपटएको छ तसलाको महामन खिया लागेर छातीमा आज यो अझ धूमिल तसला यो पखालेर पखालिन्न हलाहल। तसला है। तँलाई म सधैंलाई बिदा दिऊँ दुर्गन्धिलो भइस् बाबै! काखमा कसरी लिॐ। तंजस्ता तसलाले लौ । सुनून मेरो सफा कुरो सढेका चीजमा कैल्यै उभिँदैन महाधुरो ।

नगरकोट मानौँ भूस्वर्गकै टुको मेरो नगरकोट हो चिरिच्याँ परेको छ मेरो अमरकोट यो पूर्वतर्फ म देख्दै छु टाकुरामाथि टाकुरा हरियाली लतारेर उभिएकी वसुन्धरा ।   कन्ट्रीभिल्ला यहीं नै छ, यहीं नै बालकृष्ण छन् अत्याधुनिक छायामा यहीं साग र सिस्नु छन् यहीं पश्चिमका प्याला, यहीं छन् पूर्वका खुसी जहाँका जन छन् फुक्का त्यहीं उत्फुल्ल उर्वशी । इन्द्रावती बगेकी छ- बेसीका छालछालमा सूर्योदय रमेको छ- हिमाली भालभालमा वनका बीचमा नाच्छे मनकी चाँचरी चरी चरीका चिर्बिरीभित्र प्रेमकी अमरापुरी। तिमी थकित छौ क्यारे। आऊ नगरकोटमा मिठो अमृत नै बग्छ बरीका ओठ ओठमा एकबार तिमीलाई अँगालोस् यसले पनि प्रकृतिको अँगालोमा रसदार छ जीवनी। हिजो पनि पहाडैमा थिई नगरकोट यो आज पनि पहाडैमा बस्छे नगरकोट यो तर आज कुरै अर्को, चालै अर्को छ कुञ्जको यो हो पर्वतकी छोरी आँखा यतै महेशको । उघार्दै लाजको घुम्टो बोल्छे नगरकोट यो मेरो विवेकका साथ मौकाले भेटघाट भो कसरी उसलाई म बिदाबादी गरूँ भन ! जत्ति पर भयो उत्ति पर मानिसको मन।

उठ न उठ है! च्यायो यौटा नव किरणले पूर्वका झ्यालबाट डाँडापाखा झलमल भए ब्यूझियो एक ऑट मान्छे सारा जुरुजुरु उठे, रात त र भागी यो धर्तीमा अब पनि सुते बन्दछौं है अभागी। - १३०- नौलीपौली समय चचरी चिर्बिराई खुसीले लेखौं क्यारे ! अमर कविता त्यै खुसीका मसीले पोखौं क्यारे। नवनव कला प्रीति गाँसेर नौलो तन्नेरीका विशद दिलमा देश यौटा सुनौलो । भैलो द्यौसी भजन व्रतमा उच्च सम्मान ल्याऊँ खैजेरीका झुमर ममा उर्वशी नै नचाऊँ हामी आफैसित पर नहीं रुन्छ संस्कार हाम्रो आफ्नो बाटो सबल नबनी देश बन्दैन राम्रो। त्यो खोलाको जल छहलियो बांधले बाँधिदेऊ त्यो मान्छेको मन भिमलियो प्रेमले छादिदेऊ मेचीकाली अब बिलखिंदै तीर मात्रै नधोऊन् हाम्रै छातिमुनितिर सयौँ दिव्य खानी नरोऊन्। दोबाटोमा अलमल नभै हे युवा । लम्कलम्क आफ्नै ज्योतिर्मय शिखरमा हे युवा। चम्कचम्क डाँडाकाँडा समथरहरू माग्दछन् अङ्कमाल हे नेपाली! प्रखर प्रतिभा ! राष्ट्रलाई समाल। होस्टेहैंसे भनभन तिमी लाखले साथ दिन्छन् हामी छछौं श्रम र पसिना सिर्जना पन्पनिन्छन् चढ्दै जाऊ नव शिखरमा, ज्योतिले ज्योति तान हे तन्नेरी! उठ न उठ है। देशको भै उठान।

जापान सुदूर पूर्वमा यौटा सानो जापान देश छ लरक्कै लर्किएको छ, रूपमा त्यो विशेष छ डाँडाकाँडा ससाना छन्, थुम्काथुम्की मनोहर प्रकृतिले सिंगारेको धरतीको धरोहर।   होकाइडो, सिकोकू र होन्स, क्युसू मिलीकन त्यो जापान बन्यो हेर; थाल्यो सृष्टि रसाउन तीन हज्जार टुका छन्- जापानका शरीरमा मिजी कानुनको देश, न भीरमा, न पीरमा। हे जापान। तँलाई म देख्दछु स्वस्थ सुन्दर जता हे त्यतै देख्छु सफा बाटा; सफा घर नयाँ प्रविधिले गर्दा चिनिस् नयाँ नयाँ सिँढी सिँढी जीवन हो हाम्रो, सिँढीको शिर हो पिँढी। नेपोन नाम हो तेरो, मेरो नेपाल नाम हो एसियामा उठ्यौँ हामी, हाम्रो आदर्श घाम हो हाम्रा किरणजीलाई तैले छोरी दिइस् भरे बिहेबारी जहाँ हुन्छ त्यहीं आफन्त हुन्छ' रे! ओतागिरी सधैं भन्छन्- धवलागिरि हूँ म त विशालजी सधैं भन्छन्- फुजी पर्वत हूँ म त नेपाल नै म हूँ भन्ने जापानी जन्मियोस् छिटै समदर्शी सबै जन्मे संसारै बन्छ एउटै । इतोदा गाउँहो तेरो;त्यो गाउँ स्वर्गतुल्य छ हिरोमी मित्र हुन् मेरा; मित्रता त्यो अमूल्य छ टोसिको र मिसासा हुन् बुद्ध मन्दिरका चरी त्यहीं बसौं बसौं लाग्यो मलाई जिन्दगीभरि । जापानका किनारामा महासागर छल्कँदो चलायमान यात्रामा प्रगति गड्डाउँदो दौडदा वेगले देश दौडादौड जताततै विश्रान्ति छैन जस्तो छ, सम्पत्ति तर बेपते।   संसारै आज भन्दै छ उदधि वरदान हो सुनामी तटमा उठ्दा उदधि अभिशाप भो तैपनि तीरमै उठ्छन् उद्योगका चुलीहरू सुनचाँदी बनेका छन् जापानका धुलीहरू। कावागुची महाभिक्षु, महाज्ञानी, महामुनि उन्नाइसौं सदीमा नै आए नेपालमा उनी हिमाली भालमा देखे अजस्र ज्योति गौरव कावा खाँदै उडे कावा प्यूँदै बुद्धत्व सौरभ । पालि पालि तिनी आए रम्य नेपाल देशमा लुम्बिनीमा पुगे कावा खुसी मै भिक्षु भेसमा पोखरा जब टेकेथे लठ्ठिए पोखरासित मुक्तिनाथ पुगे कावा; कावा कर्तुत अद्भुत। कावासाथ रिउताई, ताकाकुसीहरू डुले बेंसीका ठेसमा टेके, लेकका भेकमा फुले कावा कौतुक यात्री हुन्; कावा सुन्दर सूत्र हुन् शान्तिका दूत हुन् कावा, धरतीका सुपुत्र हुन्। हिमालपारिको देश हेर्ने उत्कट चाहना 'सेराई आमची' नाम कावा जीवनको टुना सोझै जान नपाएर यो नाटक रचे अरे लड्दैपड्दै चुली चढ्दै पुगे तिब्बतमा भरे। कावा हुन् गुनिलो मान्छे उनका गुन नौमुरी कावा हुन् गमिलो मान्छे उनका गम नौमुरी उनी हुन् पाइलो पैलो त्यै पाइलो बन्यो पुल जापानसितको हाम्रो मित्रता मृदु मञ्जुल।   योसानो अकिकोलाई पढेको छु मजासित तिनका कविताभित्र टाँका पद्धति भासित भावनाको नयाँ ऐंडी जसै चलाउँछिन् यिनी रसिली कविता रानी नाच्दछे अनि फन्फनी। दाइसाकु इकेदा हुन् जापान देशको ध्वनि विश्वकै शान्तिका लागि समर्पित गरे जुनी बुद्धका प्रिय चेलाको बास्ना 'एसो फुनी' मय मान्छे र प्रकृति मिल्दा धरतीमा जयै जय। मोरीसुये महाज्ञानी अपाङ्गका महापिता ओनिसी छन् निकै सोझा कोबेको एकलो लता साकुराई उठेका छन्- कर्मशील बनीकन आवे नै फुकुओका हुन्- आवेको मन कञ्चन। नाओयुकी मिठो बोल्छन् कुशाग्र बुद्धिका धनी साओरी मीतछोरी हुन् घुम्छिन् नेपाल फन्फनी नाआको साहसी चेली यात्रा गर्छिन् हिमालको मिदोरी जनसेवी छिन्- काम गर्छिन् कमालको । हात्सुआ विष्ट हुन् हाम्री मिथिला घरकी दियो तिनैका साथमा घुम्दा सिनेमा पनि हेरियो नेपालकी बुहारीमा त्यो जापान उधारियो मान्छेका निम्ति मान्छे नै धरतीको महामियो। मिचिहिरो युवा नै छन्, इतिहास पढाउँछन् ती छन् संस्कृतमा पोख्त ज्ञानी छन्, तर्कशील छन् जापानी त्यो मिठो भाषा साकामोतो पढाउँछिन् नेपालमै बसेकी छिन् नेपालमै रमाउँछिन्।   'ओसी ओसी' भने बुझ्नु 'मीठोमीठो' भने भनी 'माता दोगो' भनेको हो 'फेरि आउनुहोस् त नि' 'कनिचिया' 'नमस्ते' हो 'योरोसिई' सबै ठिक 'सायोनारा' भने बुझ्नु 'जानुहोस् नभई दिक' । नेपाली ती बसेका छन् जापानमा रमाउँदै जापानी ती बसेका छन् नेपालमा रमाउँदै रमाउनु भनेको नै माटोलाई समाउनु संस्कृति र कला प्यूनु, मित्रता गहिन्याउनु । भूकम्प कम्पले गर्दा जापानमा सधैं डर त्यसैले त बनेका छन् साना चिटिक्कका घर जापानी भातका भोगी; भातै खान्छन् सधैंभरि माछामासु निकै खान्छन्ः पिरो खान्नन् क बरी! आसो ज्वालामुखी ज्यूँदो ओकल्दछ तितो धुवाँ लावाका उष्ण डाँडामा देखिन्नन् वृक्ष पालुवा खोल्सामा छकिएको छ तातो सल्फरको दह ज्वालामुखी र भैचालो जापानी मुटुका बहा सचिकोको बिहे गर्ने याम धक्यों कि ठान्दछु विवाह नगरी बस्नु समस्या हो कि भन्दछु अति भौतिकता प्यूंदा थाके क्यारे । बरीहरू नेपाल छैन थाकेको नेपाल नै पढा बरु। नागासाकी उठेको छ- शान्ति। शान्ति । भनीभनी हिरोसिमा दुखेको छ यो मेरो मुटुमा पनि हे जापान ! तँलाई म माया गर्दछु बेसरी हारा र कोजिमालाई सम्झन्छु म घरीघरी। चारपल्ट पुगेको छु जापानमा म हानिँदै चारैपल्ट पुगेको छु- आसोमा म त तानिँदै चारैपल्ट चुमेको छु- तल्लो समुद्रको कुनो चारैपल्ट बनेको छु जनताको म पाहुनो। टोकियोमा पुगेको छु, टोकियो त्यो अपार छ फुकुओका घुमेको छ, त्यहाँ मीठो बहार छ नारा,क्योटो र ओसाका डुलेको छु मजासित नागोयामा र कोवेमा भेटेको छ मिठो स्मित। कुमामोटो घुमेको छु आकिको, आइवासँग जापानी गाउँबस्तीमा माया मरमगमग्मग युनिको विष्टको मीठो बोलीवचनले गरी प्याराप्यारा बनेका छन् जापानी चचरी चरी। देखें जापानमा मैले कर्तव्यशील मानिस उफ्रोमा उफ्रँदा देखें नाङ्गो हुन्छ शुभाशिष विद्यालयहरू देखें, पढाएँ र पढ़ें पनि जता हेरे त्यतै देखें मान्छेमा देश फन्फनी। जापानको उँभोतर्फ जाडो हुन्छ भनीकन होकाइडो नघुम्नाले कोक्किएको छ यो मन जाडोसाडो लतारेर लाग्छ आजै त्यता चलूँ संसारको महायात्रा गर्दागर्दै कतै ढलूँ।

थोत्रा नेता किनारामा ोत्रा नेता किनारामा,थोत्रा विचार झारमा थोत्रा च्यादरको भाउ हुन्न कैल्यै बजारमा थोत्रो विचारवाला हो। थोत्रो भै कति बाँच्दछौ । न तिमी राम्ररी रुन्छौ, राम्ररी न त हाँस्दछौ। -930- नेपाली जनता भन्छन्- नयाँ नेपाल चाहियो पुरानो सोचले गर्दा खानु हन्डर खाइयो तिमी हौ अगुवा किन्तु विचार जीर्णशीर्ण छन् पाको भनेर के गर्नु! कामकाज विदीर्ण छन्। न पारि पुगियो हामी, न वारि आस भेटियो बालुवा टल्कियो मात्रै;न कैल्यै प्यास मेटियो के भयो के भयो कुन्नि ! जे भयो नहुँदो भयो थोत्राथाङ्ना नफाल्नाले देश उराठिंदै गयो। तिमी पत्रु बनेका छौ- नयाँको भाउ माग्दछौ न तिमी घरमा रम्छौ, न तिमी पर भाग्दछौ फसाद नै बनेका छौ, तिमी तातो विवाद हो पूर्वको याद हूँ भन्छौ, परन्तु बरबाद हौ। भन्छौ सिद्धान्तवादी हुँ, नातागोता जुटाउँछौ जित्दा आफैँ जितें भन्छौँ, हार्दा फणा उठाउँछौं तिम्रा भाषण भाषामा कीरैकीरा म देख्दछु किनारियौ तिमी आफैं साँचो कुरा म लेख्दछु। पुराना पात यी झर्छन्, नयाँ पात पलाउँछन् विचार पनि त्यस्तै हुन् नयाँ विचार आउँछन् नयाँलाई नमस्कार गर्नुपर्छ झुकी झुकी सत्यसामु नझुक्नेले हिँड्नुपर्छ लुकी लुकी।

हेटौंडा हेटौंडा हो प्रखर युगको पाइलो एक नौलो हेटौंडा हो नव पथिकको वास यौटा सुनौलो यो नै यौटा अमरपुर हो; पुञ्ज हो एकताको ढोका हो यो सुख र दुखको, चेतको, चेतनाको।   त्यो गर्मीले पनि त्यति यहाँ हेर सास्ती दिँदैन त्यो जाडोले पनि त्यति बढी ज्यान यो काउिँदैन हावापानी सुखकर छ है। घाँचमै यो भए नि डाँडापाखा चडवर हुँदा शीतलो जिन्दगानी। सुर्कासुकसित अमिलिंदा, साँगुरीले लखेट्दा ओरालीमा अलमल हुँदा, भावनाले घचेट्दा हेटौँडाका वनतिर उडे न्याउला धर्मदत्त उद्योगीका हृदय तटमा रापती एकछत्त। ओर्ले कोही दुखसहित नै पूर्वका लेकबाट ओर्ले कोही सुखसहित नै उत्तरी भेकबाट फाँडे काँढामय वनहरू धान्नलाई परानी हेटौंडाका तलतिर अझै रक्तका छन् खरानी। झम्टे; टोके, अहह। चिथरे भालुभुत्तेहरूले चाटे, खाए रगत मुटुको क्रूर ब्वाँसाहरूले ढाले धेरै पटक झुपडी देशका बेनियाले हेटौंडामा तर पनि बचे हेर गोरे र काले। कर्रा खोलो पनि कहरिलो हेर मेसो नमिल्दा आफ्नै छाया पनि जहरिलो देशले देश चिल्दा फुक्छौं हामी तदपि दिनहुँ जिन्दगीको खलांती हेटौँडाका अमर रचना ती दनुवार जाति। शिक्षादीक्षा दिनदिन बढे, चेतना फैलियो भन् उधे नौला क्षितिज मनका;आँट त्यो अग्लियो भन् रेले मीठा श्रम श्रमिकले मूल बाटो नछोडी हेटौंडा त्यो सगरमय भो सीपले सीप गोडी।   घम्साघम्सीमय सहरमा द्वन्द्व छन् आज बेसी भन्छन् आगो जिउनु कसरी यी अगुल्टा नठोसी द्वन्दैमा छन् जित सय थरी, हार छन् कोटिकोटी हेटौंडा हो भुवनतलको द्वन्द्रको दिव्य ज्योति । जोजो पुग्छन् परपर तिनै पौरखी पौरखी छन् लड्दाभिड्दा रस र रचना झन् मजाले मथिन्छन् हेटौंडामा अझतक कुनै आलसी भेटिंदैनन् खाँटी तिर्खा जगतभरकै ओसले मेटिंदैनन्। हेटौँडामा घर नहुनु नै छन् कसैका समस्या साहूबाका घर कतिकति छन् घरैका समस्या गुड्छन् लाखौं बस सडकमा छन् बसैका समस्या चेलीबेटी सकसबीच छन् केलिका छन् समस्या। हेटौँडामा धनधन भनी ह्याकुले दौडदै छ हेटौंडामा जनजन भनी प्याकुले दौडदै छ आफ्नै कालो कुधन नबनोस्ह्याकुलेको चिहान यै धर्तीमा सुखसित घुमोस् प्याकुले- वर्तमान। अग्लाअग्ला घर महलमा सोख अत्यास लाग्दो झुप्राप्रीतिर निरसिलो भोक अत्यास लाग्दो ये हो हाम्रो अति असजिलो राष्ट्रव्यापी समस्या हे हेटौंडा ! अब तँ गरिदे। एक नौलो तपस्या।

बुद्धत्वको महिमा  यता बुद्ध, उता बुद्ध, बुद्धेबुद्ध जताततै मान्छे नै बुद्ध हो ठान्छुः विश्वास गर्छ बेपतै तर मान्छे दगुर्दो छ- युद्धमा किन हो किन ! बुद्धत्व ब्यूझिए मात्रै आउँछन् सुखका दिन । यता घाउ, उता घाउ, घाउ मात्र जताततै ऐय्या! आत्यु ! मरें बाबा । सुन्दछु आज बेपतै मान्छे मार्दै छ मान्छेले विश्वमा किन हो किन ! बुद्धत्व ब्यूझिए मात्रै आउँछन् सुखका दिन ! बुद्ध नेपालवासी हुन्- तर संसारकै बने हाम्रा निम्ति उनै काशी; पुर्खाले पनि ये भने वंश वा अंशका निम्ति काटाकाट यहीं किन ? बुद्धत्व ब्यूझिए मात्रै आउँछन् सुखका दिन। आयो मधेसिया भन्छौ भन्छौ पहाडिया भय आयो अमेरिकी भन्छौ, त्यो इराकी लडयो मन्य मान्छेलाई तिमी मान्छे देख्दैनौ पहिले किन ? बुद्धत्व ब्यूझिए मात्रै आउँछन् सुखका दिन। अहिंसा हो महाधर्म, यै धर्मसाथ घुम्छु म यौटै आत्मा छ हामीमा, भिन्न छैनौं तिमी र म हिंसा हो दुष्टको कर्म, कुकर्म झन् बढे किन? बुद्धत्व ब्यूझिए मात्रै आउँछन् सुखका दिन । बम यी भुइँमा गाड, गोला बारुद गाड है। फ्याँक बन्दुक यी फ्याँक, देऊ अडेस आड है। जीवात्मा परमात्मा हुन् चिनेनौ किन हो किन ! बुद्धत्व व्यूझिए मात्रै आउँछन् सुखका दिन। आत्मज्ञानबिना मान्छे बाँचे पनि निरर्थ छ सास फेर्छ खलाँतीले जीवन्त ठान्नु व्यर्थ छ अज्ञान हो महानिद्रा निद्रेमा छौ तिमी किन ? बुद्धत्व ब्यूझिए मात्रै आउँछन् सुखका दिन।

श्री चिन्मोयी  श्री चिन्मोयी सत्य सङ्गीत एक श्री चिन्मोयी यै धराको उदेक त्यो स्रष्टाको आज द्रष्टा बनूँ कि! स्रष्टाद्रष्टा ऊ स्वयं हो भनूँकि!   श्री चिन्मोयी पूर्वको एक लाली श्री चिन्मोयी ज्ञानको देउराली चौरालीकै छाहरीमा बसू कि त्यो लालीको भित्रभित्रै पसू कि । श्री चिन्मोयी सिर्जनाको जुरो हो यै धर्तीको आँकुरो हो; धुरो हो ल का छन् त्यै धुरोबाट रश्मि चिन्मोयीको जिन्दगानी तिलस्मी। श्री चिन्मोयी एसियाको कमाल प्यारोप्यारो भारती अङ्कमाल त्यस्ले चोखो मृत्तिकामाथि टेक्यो चट्ामैमा विश्वब्रह्माण्ड देख्यो। त्यो बालोले मादले नाम पायो त्यो बाजाले क्या ! मिठो गीत गायो घिन्ताङ्-धिन्ताङ्त्यो बज्यो बारबार धर्ती नाची, स्वर्ग भो वारवार । बाजा हो त्यो, त्यो भदौरे झरीको कान्छो छोरो योगमाया चरीको झन्डैझन्डै शीतलाले अँगालिन् झन्डै आमा आँसुमा हामफालिन्। बाँच्यो छोरो योगमाया रमाइन् हाँस्यो छोरो, बल्ल डोको समाइन् चिन्मोयीमा कृष्णको रूप भेटिन् त्यो छातीका कष्ट सम्पूर्ण मेटिन्।   कल्सौंदो थ्यो गाउँको एक केटो सानोसानो चेतनाको अखेटो एकोहोरो, चञ्चले औ बतौरो भन्थ्यो, आमा ! हातले थाल फोयो। कैले पुग्थ्यो मादले मावलैमा घुम्थ्यो एक्लै त्यो घना जङ्गलैमा बाघैलाई ठान्दथ्यो योगमाया माया गयों, पाउँथ्यो दिव्य माया। कर्ना बग्धी दूर-सुदूरतर्फ यौटा केटो भन्दथ्यो पर्ख । पर्ख । के पर्खन्थी मादलेले भनेर बग्थी कर्ना मादले नै बनेर। कैले केटो रेलरेलै दगु कैले केके कल्पदै दङ्ग पर्थ्यो प्यारा बैनी तीन थे, भाइ चार सातोटामा मादले नै अपार। औरोबिन्दो ज्ञानको मूलढोका औरोबिन्दो प्रेमको मूलढोका औरोबिन्दो दिव्य अध्यात्म पाटो औरोबिन्दो मादलेको सुबाटो । औरोबिन्दो आश्रमैमा पुग्यो त्यो औरोबिन्दो सामु स्वात्तै नुग्यो त्यो प्यूंदाप्यूदा पूर्वको ज्ञान-धारा उयो ढोका, उनियो विश्व सारा।   चिन्मोयी हो भित्रको त्यो उज्यालो यै आत्माको एउटा दिव्य रालो टिटिङ्-टिटिङ्त्यो बजेकोबज्यै छ मान्छेभित्रै दिव्य सङ्गीत रैछ। श्री चिन्मोयी दौडदै दौडदै छ आफ्नै मीठो ध्यानमा पौड्दै छ आफूलाई देख्छ सारा चरामा टेक्दैटेक्दै हिँड्छ आफ्नै धरामा। श्री चिन्मोयी सत् र चित्को तरेली ये धर्तीको उधिएको परेली योगाभ्यासैभित्रको गूढ तत्त्व सज्ञानीमा यो जगत् एकछत्त । चिन्मोयीका साथमा देश छैन मान्छे ब्यूँझे देश नै चाहिँदैन अज्ञानीले भन्छ तेरो र मेरो सद्धानीका निम्ति तेरो न मेरो । हामी हाँसे हाँस्न थाल्छन् समस्या हामी रोए जिन्दगी नै समस्या हामी नै हौं खास हाम्रा समस्या चिन्मोयी हो ये कडीको तपस्या। चिन्मोयी हो ज्ञानको राष्ट्रसङ्घ चिन्मोयी हो मानको राष्ट्रसङ्घ चिन्मोयी हो शान्तिको राष्ट्रसङ्घ चिन्मोयीमा आज संसार दङ्ग।   चिन्मोयी नै स्वर्गद्वारी सिँढी हो टेरेसाको त्यो पियारो पिँढी हो घुम्दैघुम्दै त्यै पिंढीमा पुगूँ म चिन्मोयीका सामु आजै नुगूँ म। चिन्मोयीका गीत छन् लाखलाख चिन्मोयीका प्रीत छन्लाखलाख चिन्मोयीका तर्क छन् लाखलाख चिन्मोयीकै बन्न चाहन्छु साख। चिन्मोयीका चित्र छन् लाखलाख चिन्मोयीका मित्र छन् लाखलाख चिन्मोयीका शिष्य छन् लाखलाख चिन्मोयीकै बन्न चाहन्छु साख । यौटा मान्छे विश्व नै बोक्छ जस्तो ब्रह्माण्डैको द्वन्द्व नै रोक्छ जस्तो केके जान्दो, छैन केही नजान्दो मान्छेलाई दिव्य वैकुण्ठ ठान्दो । भाँडा माझ्ने काममा त्यो सिपालु मान्छे माझ्ने काममा त्यो सिपालु धर्ती माझ्ने काममा त्यो सिपालु चिन्मोयीझै छैन कोही सिपालु।

स्विट्जरल्यान्ड  रम्य युरोपमा यौटा स्वीज देश छ शीतल प्रकृतिका बगैंचामा फुलेको फूल कोमल त्यो ताजा फूलमा आज सुखको स्वर्ग देख्दछु त्यसैको कविता लेख्छु, दिलको प्यास मेट्दछु।   इटाली, जर्मनी, फ्रान्स, अस्ट्रियाबीच स्वीज छ सबैका निम्ति जाती छ; सबैका निम्ति चीज छ त्यसको रूप राम्रो छ, त्यसको डाल मोहन त्यसको फाल राम्रो छ, त्यसको चाल मोहन। आफ्नै बर्कत जोतेर झिक्दो सार सधैंभरि धर्ती आकाश मोथेर प्यूदो प्याला अजम्बरी अरूका बुइमा चढ्दा ऊ लड्दा लडिने भय स्वीज आफैँ दगुर्दो छ त्यसैले त जयै जय। सङ्घ, क्यान्टन, कम्यून टेका छन् राजनीतिका भेटिँदैनन् कतै छेका अन्याय र अनीतिका नेता वास्तव नेता छन्, जनता छन् जनार्दन नढाँटीकन भन्दै छु- स्वीज देश छ कञ्चन । कुनै जर्मनभाषी छन्, फ्रान्सेली बोल्दछन् कुनै अस्ट्रियाली कुनै बोल्छन्, इटाली बोल्दछन् कुनै जे बोलून, जसरी बोलून तर केवल स्वीज हुन् भाषा साध्य कहीं हुन्नन् भाषा साधन मात्र हुन्। धर्ती नै एउटा देश थियो आदिम कालमा मान्छेको एउटै भेष थियो आदिम कालमा खण्ड-खण्ड बन्यो धर्ती तर धर्ती छ एउटै खण्ड-खण्ड बन्यो मान्छे तर अस्तित्व एउटै । तिमी डुक्रेर भन्दै छौ हाम्रा बन्दुक लाख छन् सिपाही लाख छन् हाम्रा, गोला-बारुद लाख छन् ये लाखले दपेटेर धरती आज थर्थर यै लाखले लखेटेर एकता आज जर्जर। -१५१- तान्दछौ किन त्यस्लाई,घिसार्दछौ तिमी किन? त्यो त फुत्कन चाहन्छ, घोक्रयाउँछौ तिमी किन? स्वीजवासीहरू भन्छन् स्वीकार्य छैन हैकम बचाउन धरालाई मिल्नुपर्छ तिमी र मा भत्केका देश भन्दै छन्- भोक नै सबथोक हो दच्केका देश भन्दै छन्- शोक नै सबथोक हो स्वीजवासीहरू भन्छन्- ब्युझेपछि उदेक भो नब्युझेकाहरू व्यु न्- व्युझनु सबथोक हो। सङ्लो नियमजस्ता छन् स्वीजवासीहरू सबै न कोपर्छन्, न ता ठुग्छन् बासी विचारले कबै झगडा तगडा छैनन्, न सिपाही, न बन्दुक समस्याका मुढा छैनन् ब्युझेका स्वीज सम्मुख। म हुँ नेपालको छोरो गोरोगोरो र सज्जन तिमी हौ स्वीजको छोरो गोरोगोरो र सज्जन दोरै उस्तै दुरुस्तै छौं नाता जोडौं कि मीतको मीतभन्दा बडो मित्र विश्वब्रह्माण्डमा छ को। माछापुच्छे धुरो भन्छ- मेरो घान्द्रुक सुन्दर रोसाको चुचुरो भन्छ ग्रिन्डेनवल्ड सुन्दर दोटै उस्तै दुरुस्तै छन्, दोटै गाउँ अजम्बरी दोटैलाई उचालेर म्बाई खाऊँ कि हे हरि । महाआल्पसको छाया स्वीजका गाथगाथमा छाया सगरमाथाको नेपाली माथमाथमा ये छाया सुख हो हाम्रो, नचिने दुःख हो यही आफ्नो अन्तर ब्यू नै मान्छे बन्छ यहाँ सही।   रोने, रिने रटीकीनो स्वीज तेरा नसा नदी कर्णाली, गण्डकी, कोसी नेपालका नसा नदी नदीका स्रोत हौं हामी नदी विकासका लता मीठो र चोपिलो हुन्छ नदी-भासित सभ्यता। झर्ना,ताल छताछुल्ल, छताछुल्ल वनस्पति हरियाली लतारेर नाच्दछन लाख संस्कृति हिमाच्छादित छन् अग्ला अग्ला पवर्तका चुली स्वीज देश पुगू कैले मनभित्र छ खुल्दुली। बर्नमा, काठमाडौंमा राजधानी बनाउँदा हाम्रा पुर्खा थिए ज्ञानी दुवैले भन्न पाउँदा खुसीले बुर्कुसी मार्छन् हाम्रा हिर्दयका ध्वनि राजधानी भए नामी राष्ट्र नाच्दछ फन्फनी। अन्नका रास छन् अग्ला, फलफूल लदाबदी कामका रास छन् अग्ला; कला-सीप लदाबदी धर्म-सद्भावना अग्ला, सहयोग लदाबदी स्वीजका रम्य धर्तीमा सुखशान्ति लदाबदी। स्वीजका घडी छन् राम्रा घडीमा विश्व घुम्दछ रेडियो र टिभी राम्रा राम्राले मन चुम्दछ जे बनायो त्यही राम्रो चिनारी स्वीजको यही जहाँका जन छन् राम्रा त्यहीँका काम छन् सही। उदधि तीरमा छैनन्- स्वीज तैपनि झल्मल उदधि तीरमा छैनन् सधैं नेपाल अल्मल कडी उन्नतिको के हो । हे स्वीज ! कहिदे छिटो समृद्धिमय नेपाल देख्ने मेरो छ घिछिटो ।   दहीको देश हो स्वीज, नेपाल पनि हो दही मथियो एउटा ठेकी नउनी निस्कियो सही अर्को ठेकी म हूँ आफैँ कचल्टिएँ म बेसरी बल्ल आँखा खुलेका छन् मथिन्छु अब राम्ररी। पेस्टालोजी र डयूना हुन् स्वीज काननका लता यौटा शिक्षा बनी लयों, अर्को रेसको पिता यिनै हुन् विश्वका गीत; यिनै मानव धुक्धुकी दुवैलाई नमस्कार गर्दछु म झुकीझुकी। हे जुरिच! तँलाई म श्रद्धा आदर गर्दछु पेस्टालोजीमयी तिर्खा तँबाटै मेट्न पाउँछु यो संसार बँचेसम्म तँ बच्छस् हेनरीचमा तन जहाँ रहोस् मेरो मन तेरै नगीचमा। हे स्वीज जेनेभा । तँलाई म श्रद्धा सम्मान गर्दछु हेन्री ड्युना जहाँ जन्मे त्यो माटो आज सुध्दछु ड्युनाको शिष्य हूँ बाबै! कुछ टहलैतिर जिन्दगीको सबै सार सेवा रहेछ आखिर । नेपालजस्तो छ, नेपाल स्वीज नै सरि दोरै उस्तै दुरुस्तै छन्, नामी छन् विश्व नै भरि तर नेपालले धेरै सिक्नु छ स्वीजबाट पवित्र मित्रताभित्र तेरोमेरो हुँदैन रे। रे! आफ्नै सगरमाथाको उचाइ साथमा लिई युरोप घुम्न चाहन्छु दुःखसुख पिईपिई स्वीजको प्रिय साथी हुँ, स्वीजको हुँ प्रशंसक स्वीज नेपाल दोटे हुन् मेरा धुक्धुकीका धुक।