Purna Chandra Ghimire, posthumously honored with the title 'Shiksharatna'
(Jewel of Education), was an exemplary Nepali figure whose relatively short
but intensely productive life was a profound tapestry woven with threads of
education, literature, social reform, and unwavering political commitment. His
enduring legacy is deeply rooted in the rural community of Bhorletar, where his
tireless efforts laid the foundational stones of a prominent educational
institution. A celebrated teacher, a nascent literary figure, and a steadfast
community activist, Ghimire’s life serves as a powerful testament to the impact
one dedicated individual can have on a society’s intellectual and communal
well-being.
📚 Early Life, Literary
Inclinations, and Education
While specific details about his childhood are not
explicitly detailed, the available records clearly indicate that Purna Chandra
Ghimire’s formative years were marked by a burgeoning interest in literature
and an unexpected talent for the performing arts. Even during his academic
pursuits, he was known not just as a student but also as a skilled dramatist
and theatrical artist. This early engagement with the arts suggests a
sensitive and expressive personality, one that would later manifest in his
poetic and literary contributions.
Ghimire was not only a man of letters but also a dedicated
scholar. During his demanding years as a founding teacher and headmaster, he
consistently pursued higher academic qualifications. He completed his Diploma
level studies while actively involved in his educational duties.
Furthermore, he sought to continually upgrade his professional skills,
undertaking extensive teacher training in various locations, including
the state of Bhubaneswar in Odisha, India, and other parts of the country.
A notable episode in his educational journey highlights his
dedication to his local institution over personal ambition. Purna Chandra
Ghimire had secured an invaluable opportunity to travel to the then-Soviet
Union to study Engineering. However, he made the selfless decision to forgo
this prestigious opportunity. The compelling reasons for this sacrifice were
twofold: the critical need to elevate the status of his school and the pressing
demands of his own family circumstances. This decision underscored a core tenet
of his character—placing the needs of his nascent community school above a
potentially brilliant, individual career path.
🍎 The Pioneer Educator
and Institution Builder
Purna Chandra Ghimire’s most significant and enduring
contribution remains his role as a foundational pillar in the establishment and
growth of a major educational center in the Bhorletar area. This institution,
which began as a combination of two smaller schools, was a true community
endeavor.
Founding the School: A Combination of Forces
The institution, initially operating as two separate private
primary schools—Amod Sadan Pra.Vi. and Pramod Sadan Pra.Vi.—was
consolidated into a single entity in 2015 BS (1958/1959 AD). This
combined school, named the Amod-Pramod Sadan (Soldiers Board) Primary School,
was an initiative driven by former soldiers of the Bhorletar region. The
founders successfully secured the necessary approvals, obtaining sanction from
the Government of India and permission from the District Education
Office to establish and run the school.
The First Headmaster and The Period of Rapid Ascent
Purna Chandra Ghimire stepped into the role of the Headmaster
(Pradhan Adhyapak - Pr.A.) on Kartik 5, 2016 BS and served in this
capacity until the end of Magh, 2020 BS. His leadership during this crucial
period was instrumental in the school's initial development. It was during this
tenure, in 2018 BS (1961/1962 AD), that the primary school successfully
transitioned and was upgraded to a Middle School (Lower Secondary School -
Ni.Ma.Vi.). Simultaneously, Purna Chandra Ghimire demonstrated his own
commitment to personal education by passing his I.Sc. (Intermediate of
Science) examinations.
The school’s growth continued under his stewardship. On Poush
27, 2021 BS (January 1965 AD), the institution reached another milestone,
transforming into a Secondary School (Ma.Vi.). From this date, Purna
Chandra Ghimire formally became the Founding Teacher and Headmaster.
Furthermore, from the establishment year until Asoj (September/October) 2023
BS, archival records indicate that he also dedicated his time to serving as
the Joint-Secretary of the School Management Committee, highlighting his
commitment to both the academic and administrative integrity of the
institution.
A Singular Dedication to Teaching
For many years during the school's infancy, the burden of
teaching all classes, from grade 1 to 10, fell on a remarkably small and
dedicated team. Purna Chandra Ghimire, along with his two colleagues, the late Ram
Kumari Malla and the late Tirtharaj Koirala, undertook the
monumental task of teaching a wide range of subjects across all grades. This
speaks volumes about the early educators’ dedication and the lack of resources
in rural education at the time.
Purna Chandra Ghimire’s skills as an educator were
particularly noteworthy. He possessed a special expertise in Mathematics
and was widely regarded as one of the most successful Mathematics teachers in
the entire Western Development Region of Nepal. However, his competence
was not limited to a single subject; he was equally capable in other fields. He
often stepped in to conduct classes for various subjects in the absence of
other teachers, ensuring the students’ education never suffered a lapse.
Finally, in 2032 BS (1975/1976 AD), Purna Chandra
Ghimire’s long-standing dedication was officially recognized when he received
the permanent appointment as the Headmaster of the school.
📝 Literary Contribution
and Unfinished Works
Beyond his distinguished career in education, Purna Chandra
Ghimire was a literary soul whose contributions enriched the Nepali language.
His most notable published work is a collection of poems titled "इतिहासका बिम्बहरू" (Ithihaska
Bimbaruharu - Images of History).
In addition to this published anthology, the available
information confirms that several of his unpublished works await publication.
This suggests that his literary output was substantial and that his untimely
death interrupted a promising career as a writer and poet. His literary works,
combined with his earlier involvement in dramatic arts, position him as a
versatile artist whose full body of work has yet to be fully appreciated by the
literary world.
🗣️ Political Activism and
Social Conscience
Purna Chandra Ghimire’s life was not solely confined to the
classroom; it extended into the realm of social and political activism, driven
by a deep-seated commitment to democratic values. He was a man who did not shy
away from political repercussions for his beliefs.
Early Political Involvement and Persecution
Prior to his immersion in the teaching profession, Ghimire
was an active participant in democratic student politics. This early
involvement instilled in him a resilient spirit that he carried throughout his
life. During his teaching career, he repeatedly faced political accusations
and hardships, but he never allowed these setbacks to derail his unwavering
focus on his primary duty: education.
The Teacher's Movement and Imprisonment
His most notable act of political commitment came during the
Teachers' Movement of 2042 BS (1985/1986 AD), a significant struggle for
the restoration of democracy in Nepal. For his involvement and solidarity with
the movement, Purna Chandra Ghimire was imprisoned for approximately one
month. Enduring incarceration for his democratic ideals cemented his status
as a principled and courageous citizen.
Social and Community Services
Ghimire’s social contributions extended far beyond the
school compound. Recognizing the need to expand educational access, he was the first
person to champion the idea of establishing a college (higher education
institution) by developing the Ishaneshwar Pramod Secondary School.
In his final days, his commitment to community welfare was
still evident. He took the initiative to organize and spearhead the
first-ever eye camp at the school, targeting the residents of five to six
surrounding villages. This act of profound community service demonstrated his
holistic vision for the welfare of the people he served.
🕯️ An Untimely Demise and
Lasting Honor
The life of Purna Chandra Ghimire was tragically cut short
before his final community service project, the eye camp, could be officially
concluded.
The Passing of a Legend
Purna Chandra Ghimire passed away at the young age of 49
on the night of Magh 20, 2043 BS (February 2, 1987 AD), on the
auspicious day of Shree Panchami (the Sixth Tithi). His sudden death
represented an immense and irreparable loss for multiple spheres of life:
- The district
mourned the loss of a committed 'Shiksharatna' (Jewel of Education).
- The villagers
lost a hardworking and dedicated educational and social worker.
- His family
was deprived of a highly capable and worthy guardian.
Posthumous Recognition and Lasting Impact
The institution he so tirelessly nurtured, the Ishaneshwar
Pramod Secondary School, has ensured that his monumental contributions are
never forgotten. His memory has been honored with significant posthumous
awards:
- Silver
Jubilee Honor (2048 BS / 1991 AD): On Poush 27, 2048 BS, the school’s
Silver Jubilee was celebrated, and Purna Chandra Ghimire was granted a
distinguished posthumous honor. This recognition was specifically for his
exceptional and all-around contribution to the school's development—covering
its physical infrastructure, educational quality, and growth since its
inception.
- Golden
Jubilee Honor (2071 BS / 2014 AD): The school once again honored him
on the occasion of its Golden Jubilee, recognizing him explicitly as the Founding
Headmaster whose vision and hard work established the foundation of
the institution.
शिवस्तुतिविविधविषयदुःखान्यत्र कुर्वन्ति क्रीडाम् शिरसि खलु ममाद्यानाथ चैवास्मि देव ! तदसुरक्षयकारी हापि दुःखान्त कृत्वा तनुजमपि च भक्तं देहि सद्बुद्धि शम्भो !! |
प्रार्थना म छु शक्तिले हीन अन्धो अजान उठी प्रार्थना गर्छु एकाबिहान दया देऊ हे अम्बिके हे भवानी ! परेँ पाउमा आज केही नजानी गरेको भए भूलले पाप मैले दया दृष्टि दि ती हटाऊ क्रमैले गरि नित्य फुत्कार चीत्कार यस्तो बन्यो बोली नै शङ्खको शब्दजस्तो जति कोर्छु यो पुस्तिकामा म रेखा उति ईश्वरी ! सम्झना पर्छ देखा त्यसैले परेँ भारती ! पाउमा म “बनोस् भक्तको भक्ति गर्ने विधान” |
विजय—स्मृतिनेपालीका युग क्षितिजको पूर्व लाली चढेछ, कालो मैलो तिमिर मनको चूर्ण आजै भएछ रात्री भागी धुरुधुरु रुँदै गै उषा पिल्पिलाई आयो भाई प्रथम दिन यो स्वच्छताको रमाई ।।१।। नाच्दै आऊ विजय—स्मृतिमा हर्षले गीत गाऊ गोरेटोमा नहिँड कहिल्यै, मूल बाटो समाऊ आमा भन्छिन्— “उठ तनुज हो जुर्मुराई सहर्ष आमालाई पनि सँग लिई खुड्किला चढ्नु पर्छ” ।।२।। टाढा फेँक्यौँ सकल सबले दुष्शताब्दीय यन्त्र जाँच्यौँ खोज्यौँ अलिदिन बसी पूर्णताको सुमन्त्र प्रजातान्त्रिक् अब जग मिली उब्जिए देश जाग्यो चोखो चल्ती सकल खुसी छन् चम्किलो घाम लाग्यो |
साहित्य के हो ?खोजी शब्द र छन्द वा लयहरू लालित्य भर्छू भनी भर्ने कृत्रिम रूपरङ्ग अथवा कौटिल्यताको धनी यद्वा मै हूँ म ता नलेखुँ कविता यै जोसले तम्सिने सच्चा लेखक हैन, हैन कवि त्यो या लोभले लेखने ।।१।। भेला छन् महिला र सज्जन भयो साहित्य सम्मेलन यौटा लेख नलेखि हुन्न अहिले व्यक्तित्व देखाउन घन्टौँ आसनमा बसी कनिकुथी साहित्य मैल्याउने त्यो हो भीषण मातृ शत्रु, उही हो नेपाल होच्याउने ।।२।। जस्तो भाव झलक्क हुन्छ उहि नै सादर्श लेखे पनि पौडी खेल्न हुँदैन छन्दहरूमा वा क्लिष्टतामा पनि भाषा भाव मिहीन होस्, सरल होस् लेखाइ साहित्यको आत्माको ध्वनि, आकृति प्रकृतिको हो नाम साहित्यको ।।३।। |
उषाको स्मृतिमायी एघार बजीसकेछ घडिमा खाएँ रुखा भोजन तातो घाम छ बालुकामय रुखो काटो छ दुस्पावन डिग्री चढ्दछ तापको अझ दुई वा तीन बज्दातक बज्ला निश्चय साँझनेर छ पनि टङ्टङ् गरी कर्कश ।।१।। भारी उग्र छ पीठमा अति गह्रौँ, छन् स्वेद धारा तर तातो वायु सलक्क निल्छ यसरी यो मृत्युको सागर तिर्खा लाग्दछ, छैन शीतल कतै, छू आँटिलो तैपनि बज्दा चार अवश्य पुग्छु वरको बाक्लो छहारीमनि ।।२।। |
विजय–कथायौटा बाघ कुनै ठूलो वनमहा खानेकुरा खोज्दथ्यो खाने जन्तु मिलेन खिन्न मनले फेदी झरूँ भन्दथ्यो यस्तैमा अजयुक्त खोर बलियो बाटैमहा भेटियो पाएँ बल्ल भनी प्रसन्न मनले त्यो खोरमा घुस्रियो ।।१।। ढोका ढ्याम्म भयो प्रचण्ड बलियो, तर्सेन भोको तर पाठो टोक्न भनी गयो तर कहाँ मिल्थ्यो, भयो आतुर फर्की खोर फुटाल्दछु अब, भनी धेरै घुम्यो आखिर पन्जा खूब दुखे सके जब तहीँ पल्ट्यो त्यहीँ पामर ।।२।। प्रातःकाल भयो चरा चिरिबिरी बासे, उदाए रवि हाँस्यो खिस्स हिमाल, बादल बल्यो देखी नदब्ने छवि च्यापी पुस्तक एक बाहुन त्यही बाटो गरी आउँथे गर्छू खुब परोपकार म, भनी धक्कू तिनी लाउँथे ।।३।। देखी बाहुनलाइ “खोलिदिनुहोस् ढोका” भन्यो बाघले बोले बाहुन “बाघ थुन्दछ बरु छोड्दैन यो हातले खानेछस् तँ मलाइ, छोड्छु म जसै यो धर्म मेरो भनी आत्मत्राण प्रधान पुण्य छ भनी भन्छन् बुझेका मुनि” ।।४।। त्रष्तबजबकबपब ष्खबmदबजच ्र द्दछ बोल्यो बाघ “मनुष्य–मांस अघि नै छोडिसकेँ खान्नँ म आंफूलाई छुटाउने प्रिय गुरु बाजे म खान्थेँ किन ?” यस्तै बात मिठा सुनेर गुरुले ढोका खुलाई दिए झम्ट्यो बाघ गएर बाहिर जसै, बाजे तसै आत्तिए ।।५।। “ए, भो भो नचलाउ जे अगि ग¥यौ सङ्कल्प त्यो सम्झ न ! ऐया, भो किन दुष्ट यो मति लियौ चाँडो उता जाउ न ! ” सुन्दा यी द्विजका कुरा अलिअलि हाँसी भन्यो बाघले “भोको बोल्दछ झोकमा कुन कुरो को बच्छ खै सत्यले ?” ।।६।। बोले बाहुन, “बाघ ! निश्चय तिमी खान्छौ मलाई भने खोज्छू न्याय म तीन व्यक्तिसँग गै, खाऊ तिमी न्यायले” “को देला तिमीलाइ न्याय ल” भनी राजी भएको थियो लागे बाहुन खोजमा स्वहितले जो आफु भन्ने थियो ।।७।। सोधे गोरुकहाँ गएर पहिले “ए गोरु यो बाघ ता पारेँ बन्धनमुक्त लौ मकन के खानु उचित् हो बता” बोल्यो गोरु सुन्यौ “मनुष्यहरूमा पाइन्छ के न्याय र ? खानै योग्य छ हामिलाइ तिमीले जोत्यौ सधैँ पामर” ।।८।। लागे बाहुन खोजमा पिपलको, सोधे गई फेदमा “हे वृक्षाधिपते, परेँ विपतमा साह्रै ठुलो कष्टमा खाने छैन भनेर खोर बलियो खोलेर छोडेँ जब खाने गर्दछ यत्न बाघ तर के खानू उचित् हो अब ?” ।।९।। बोल्यो वृक्ष “कृतघ्न मानव अझै बोल्छस् चनाखो बनी क्षमा दिन्छु तथापि काट्दछ शिखा मान्छे बडो बैगुनी खाओस् बाघ म दिन्छु सम्मति यही” यी बातले बाहुन रोएको छ म पक्षको अब भनी साह्रै उडाए मन ।।१०।। द्दट ्र उबग्ल्बत्तअबलमह् ष्न्बष्mबचभ बौलाहासरि भै अथाह भुइँमा टेकेर हिँड्दै थिए “को यो ?” शब्द सुनेर ती बिउँझिए, सन्तोषले बौरिए “प्रज्ञाहीन मनुष्य हूँ म, रसिलो भिक्षा कुनै खोज्दछू दाता पाइनँ विश्वमा अब म ता यै भोकले मर्दछु” ।।११।। बोल्यो जम्बुक, “भन्नुहोस् म दिउँला आफै नखाई बरु मेरो साथमहा छ त्यो यदि भने धेरै कुरा के गरूँ !” बोले बाहुन, “एक बाघ कलुषी देखेँ कुनै खोरमा खाने छैन गुरो छुटाइ दिनुहोस् भन्दै ग¥यो प्रार्थना । ।१२।। रुन्चे अर्जि सुनेर शान्तिप्रिय भै खोलेँ, झ¥यो बाहिर आयो हात मिलाउने सुर गरी साँच्चै पसा¥यो कर झम्ट्यो न्याय बुझेर खा यति भनी आएँ म हे जम्बुक ! सच्चा न्याय बताइदेऊ, नभए खानेछ त्यो कण्टक” ।।१३।। बोल्यो स्याल, “उसो भए अब पुग्यौ त्यो बाघको पेटमा कस्ले गर्दछ न्याय बाघ नरको सङ्घर्ष फेरादमा पाए मानिस बाघ मार्दछ छुरी घोचेर छाला तरी त्यस्तै मार्दछ बाघले नर मिले, जाऊ उतै सर्सरी” ।।१४।। “होला धर्म, निगाह राख न महामन्त्री” भने विप्रले “भो बाजे, न डराउ छू म जिउँदै” मन्त्री फुल्यो गर्वले थाले हिंड्न दुवै पुगे निकटमा त्यो खोरको शीघ्र नै बोल्यो स्याल प्रणाम छोडि पहिले अत्यन्त नै नम्र भै ।।१५।। “राजन् के घटना घट्यो र अहिले बस्छौ बनी संभ्रम ? केको खोर रहेछ यो नगिचमा, आलस्य गर्छौ किन ? “धेरै बात नमार, भोजन छिटो खान्छू म भोको अनि चाहन्छौ तिमी सुन्न जे जति कुरा, भन्नेछु तातो बनी” ।।१६।। त्रष्तबजबकबपब ष्खबmदबजच ्र द्दठ “पैले बात सुनौँ न, हो कति कुरा जाला कहाँ मानव यो माखो मुठिको, कसे किचिमिची बन्नेछ चाँडो अब” बोल्यो बाघ “म खोरमा जब परेँ, आए महात्मा द्विज खोले सत्वर, भोक लम्पट म छू, खानै प¥यो जम्बूक !” ।।१७।। “सम्झेँ आउनु भो तपाइँ द्विजमा यो खोर पस्दा अगि” गज्र्यो बाघ, “न बोल् बुझक्कड बनी दुस्कल्पनामा बगी” “के पस्दा नरमा तपाइँ पहिले त्यो खोर आयो यहाँ ?” “पर्लास् आखिर तैँ पनि कलमुखे यो भोकको झोकमा” ।।१८।। “राजा, जान्दिनँ बात गर्न म कुरो सम्झन्न केही” भनी भन्दा बाघ पस्यो खुरुक्क पहिले झैँ खोरमा त्यो अनि लाग्यो भन्न “लुते ! बुझिस् अब कुरो ? यो खोरमा मै थिएँ आयो बाहिरबाट बाहुन यहाँ, उस्तै गरी भन्दिएँ” ।।१९।। बोल्यो स्याल “कुरा बुझूँ म कसरी, शङ्का मलाई भयो लुम्रे बाहुनले खुरुक्क कसरी ढोका खुलाई दियो” यस्तो बात गरी गई नगिचमा ढोका लगाई दियो त्यस्ले बाघ थुनेर ब्राम्हणजिको ज्यानै बचाई दियो ।।२०।। |
कसैसँगउष्ण रक्त बाँकी नै छ एक बिन्दु देहमा । गर्नु पर्ने कृत्य कर्म बाँकी नै छ गेहमा ।। अन्ध, क्षुब्ध, नग्न, प्यास– मा जहान छन् जहाँ । तप्त रक्त हालिदे न बाँच्न दे पुगौँ त्यहाँ ।। छातीमा छ ढुक्ढुकी र सम्झना छ देशको । प्रेम स्नेह बाँकी नै छ मातृ रूप भेषको ।। अट्टहास शत्रुको म सुन्न देख्न सक्तिनँ । ढुक्ढुकी थपी बढा नुहेर मर्न सक्तिनँ ।। नेत्र दृष्टिहीन छन् प्रकाशभित्र केही छ । चित्र दीन भाइको अगाडि आइ नाच्दछ ।। ज्ञान शून्य बुद्ध–भाइ बन्नु लाज मर्नु हो । ज्योति देख्न देऊ नत्र बच्नु आज मर्नु हो ।। तापभित्र छातीमा छ शीत नै बनोस् त्वचा । भाइ वीर बाहु छन् र दाइ गाउँछन् ऋचा ।। देशलाई सभ्य उच्च वा धनी बनाउन । घोलिदेऊ उष्णता कर्मण्यता बढाउन ।। |
शिक्षा, विज्ञान र संस्कृति — १शिक्षा सारा मानवलाइ स्वच्छ दिलले बाँच्ने इशारा दिने बत्ती बालिदिने प्रगाढ तममा संसार देखाउने आम्दानीहरूमा प्रधान जसको प्रारम्भ हो अक्षर शिक्षा नै अनिवार्य वस्तु छ सखे आजै बनौँ साक्षर ।।१।। विज्ञान शिक्षा दिन्छ विशेष ज्ञान यहि नै विज्ञान हो सुन्दर यो विश्लेषण गर्न सक्छ सब यो ब्रम्हाण्ड नै आखिर यस्ले साधन दिन्छ, कर्म सुकिलो कर्ता तिमीले गर जस्को लागि प्रधान कर्म छ यही आजै बनौँ साक्षर ।।२।। संस्कृति के हो धर्म पवित्र हामिहरूको के अन्ध विश्वास हो जे गर्दा निज देश जाति बलियो बन्नेछ त्यो धर्म हो खोजी खोतलि धर्म ग्रन्थहरूको तात्पर्य बुझ्ने गर यस्को लागि नभै हुँदैन तिमीले आजै सखे साक्षर ।।३। शिक्षा, विज्ञान र संस्कृति — २ शिक्षा–प्रकाश धमिलो तम फेँकिदिन्छ सानन्द ज्ञान रसिलो सबलाइ दिन्छ आँखा हुनेछ सुकिलो अब लाउ चस्मा त्यो मार्ग पकड विष कण्टक छैन जस्मा ।। धेरै कला र बहुमार्ग प्रयुक्त ज्ञान राख्नेछ शान अथवा यहि राख्छ मान यो स्वर्गको मधुर द्वार खुलाइदिन्छ सत्ज्ञानिलाइ समभाव दिलाइदिन्छ ।। विज्ञान ज्ञान बिच मिल्दछ, साम्य केही आवश्यकीय सुविधा दिन सक्छ येही यस्को प्रचार गर, ज्ञान र गर्न थाल क्यै सोच, क्यै गर, विना श्रम बस्न छाड ।। उद्योग कर्म गर मद्दत दिन्छ यस्ले व्यापार, खेति गर मार्ग दिनेछ यस्ले यो स्वर्गतर्फ पनि मार्ग खुलाइदिन्छ यस्को उपासन गरेपछि सुख हुन्छ । त्यो उग्रजण्ड प्रद कर्कश भाव छोड प्रचीन संस्कृति विचार गरेर दौड छर्लङ्गपार्छ इतिहास चरित्र हाम्रो पुर्खा र पूर्वकृत कर्म अतीत राम्रो ।। विद्या विवेकमय जीवन यो बिताऊ विज्ञान ज्ञान जनता सबमा फिँजाऊ सद्धर्म साथ निज संस्कृतिमा रमाऊ यी तीन मद्दत लिएर तिमी सुहाऊ ।। |
शिक्षा, विज्ञान र संस्कृति — २शिक्षा–प्रकाश धमिलो तम फेँकिदिन्छ सानन्द ज्ञान रसिलो सबलाइ दिन्छ आँखा हुनेछ सुकिलो अब लाउ चस्मा त्यो मार्ग पकड विष कण्टक छैन जस्मा ।। धेरै कला र बहुमार्ग प्रयुक्त ज्ञान राख्नेछ शान अथवा यहि राख्छ मान यो स्वर्गको मधुर द्वार खुलाइदिन्छ सत्ज्ञानिलाइ समभाव दिलाइदिन्छ ।। विज्ञान ज्ञान बिच मिल्दछ, साम्य केही आवश्यकीय सुविधा दिन सक्छ येही यस्को प्रचार गर, ज्ञान र गर्न थाल क्यै सोच, क्यै गर, विना श्रम बस्न छाड ।। उद्योग कर्म गर मद्दत दिन्छ यस्ले व्यापार, खेति गर मार्ग दिनेछ यस्ले यो स्वर्गतर्फ पनि मार्ग खुलाइदिन्छ यस्को उपासन गरेपछि सुख हुन्छ ।। त्यो उग्रजण्ड प्रद कर्कश भाव छोड प्रचीन संस्कृति विचार गरेर दौड छर्लङ्गपार्छ इतिहास चरित्र हाम्रो पुर्खा र पूर्वकृत कर्म अतीत राम्रो ।। विद्या विवेकमय जीवन यो बिताऊ विज्ञान ज्ञान जनता सबमा फिँजाऊ सद्धर्म साथ निज संस्कृतिमा रमाऊ यी तीन मद्दत लिएर तिमी सुहाऊ ।। |
शक्तिपूजा यो हाम्रो युग शक्तिको लहरमा बग्ने महाकाल हो अर्काले अब सौर शक्ति बटुले हाम्रो त बेहाल भो । हे शुक्ला बहु शक्ति सञ्चितपरा हे वारिदत्ता धनी हाम्रा दुर्बलता हटाउ जननी श्रद्धेय सौदामिनी ।।१।। हिँड्छ्यौ सत्वर फूर्तिले कति छिटो दौडाउँछ्यौ वाहन फेँकी घोर घनान्धकार सहजै पाछ्र्यौ तिमी पावन । गर्मीमा पनि साथ छौ लुगुलुगू जाडो हुँदा साथ छौ सारा उन्नत देशको प्रगतिमा आमा तिमी हात छौ ।।२।। एक्स फोटो खिचने र लेख पढने हौ दूर वक्ता तिमी खोज्दैछौ ध्रुवतथ्य यो जगतको ब्रम्हाण्डलाई घुमी । तिम्रो वर्णन गर्न चार मुखको ब्रम्हा स्वयम् थाक्दछ जिभ्रा एक हजार छन् तर कठै त्यो वाग टोलाउँछ ।।३।। छोरा हौँ सब हामि पूज्य जननी के कर्म त्यस्तो ग¥यौँ ? कोही माथि पुगे छिटै तर कठै हामी पछाडी प¥यौँ । हामीमा पनि चाहना छ पुगने ती भाईको हारमा आऊ हे बिजुली बनी झिलिमिली यो लम्जुङे टारमा ।।४।। |
त्यहाँ जहाँ छैन नेतृत्व तेरो पवित्र । जहाँ छैन सम्मान वा छैन मित्र ।। जहाँ सोसिएको सधैँ सोसिइन्छ । त्यहाँ जालिको जाल उँचो गनिन्छ ।। जहाँ धर्मको नाउँमा अन्धता छ । जहाँ सौर्य वा धीरको धैर्य मर्छ ।। जहाँ आपसी फूट वा भेद हुन्छ । त्यहाँ सत्य सेवा सदाकाल रुन्छ ।। जहाँ चाप्लुसी भीरुता सङ्लिइन्छ । जहाँ भाव निष्पक्षको वैलिइन्छ ।। जहाँ जिउनको लागि केही गरिन्छ । त्यहाँ गर्छु भन्ने कुनै मर्नुपर्छ ।। जहाँ फूल झर्छन्, सदाचार मर्छ । जहाँ कीट लोभी महामात्य बन्छ ।। जहाँ उग्र काँडो सधैँ झाङ्गिइन्छ । डढेलो त्यहाँ भाइ हो, झोस्नु पर्छ । |
छोरीलाईए छोरी, तिमी जन्मियौ अब रुँदै यो विश्वको माझमा आशारूपि सुधा मिल्यो अति मिठो वैशाखको साँझमा आयौ, कार्य ठुलो गरी निज पिताको नाम राखे तिमी आमालाइ हँसाउ स्नेह रसले सम्झे कुरा यो पनि ।। जन्मेको षष्ठम् दिनमा यो सानो मुख हात पाउ कलिला आँखा सुनौला अति हेर्दा स्नेह सुधा लिने नजरले फेरि मिठो त्यो कति हाम्रो मन्त्र—विशुद्ध रक्त मुटुमा राखी तिमी जन्मियौ यो हाम्रो घरलाइ आज तिमीले सा¥है उज्यालो ग¥यौ । |
वीर बलभद्रदेशनिम्ति निज प्राण अर्पने, देह भष्म बरु होस्, नतर्सने ! बाल वृद्ध बनिता सहायक— ली लड्यौ प्रचुर खाइ आपद । प्राप्त साधन थिए हुनन् कति दुर्ग केवल थियो भए जति जे ग¥यौ हिमद—रक्त—आँटले पूर्णतातिर पुग्यौ विचारले । सानु देश धनमा अकिञ्चन शक्ति साधन विहीन रासन । देख्दथे तर लड्यौ पिई जल छौँ स्वतन्त्र, यसको मिठो फल ! धन्य धन्य बलभद्र वीर हे ! देश निम्ति यसरी मरी मिट्यौ शत्रुबाट पनि आदरै मिल्यो हामी के नदिऊँ फूल, केशरी !! |
समय नदीमा बग्दासमय नदीमा बग्दै आएँ लड्दै घोप्टो चेप्टो पर्दै ठक्कर दिन्थे लाखौँ पत्थर जे जति पर्थे जल पथभित्र भन्छु “शतम् जीवेमः शरदः एक तिहाइ बाधा दिन्छ कहिलेकाहीँ मृदु तृण मिल्दा आधार मिलेजस्तो लाग्छ । तैपनि कहिले साहस गर्दा बुद्धि पलाई आफै भन्छ “कण्टक पथमा हिँड्नुभन्दा शीतल जलमा गुड्नै वेश” छाल उचाली पीङ बनाउँछ भमरी उत्तम नाच नचाउँछ तर आशाको सुर्के डोरी भन्छ “तँ बच्ने बाटो पनि छ” नहुने मामाभन्दा यौटा कानो मामा उत्तम हुन्छ झट्टै माटो बन्नुभन्दा दुःख खपे पनि जिउनै वेश जीवित त्यो हो जलधारामा– बग्दा बग्दै र्अिर्त दिन्छ जो नदिको स्याँ, सूँ ! शब्दसँगै देशप्रेमको वाक्य भन्छ जो ।। |
देश–महिमाजुन भूमिको तत्व जुटेर समूर्त बन्यौँ हामी नेपाली जुन देशको जलकण घोली बन्यो मुटुको रक्त हिमाली विश्वभरिको अनन्य नमूना उच्चतम यो मेरो देश सुधा पिलाई पुष्ट गराई साँझ बिहानै बल्छ हिमाल आउँछन् यहाँ अनन्त वसन्त जहाँ छातिमा फुल्छ गुराँस विहङ्ग डाँफे कुञ्जमा पसी बन्छ स्वयम् त्यो सौम्य वसन्त जहाँ पचासाँै धर्म भए पनि यौटै धर्म छ मेलमिलाप रजत–गिरि नित छर्दछ शान्ति शान्तिप्रिय छ मेरो देश द्धण् ्र उबग्ल्बत्तअबलमह् ष्न्बष्mबचभ सीता बुद्ध र ज्ञानी जनकले वीरहरूले, भूपहरूले – प्राचीन कला अनि संस्कृतिले गौरव राख्छन् नेपालीको । विकास पथमा लम्की जान प्रेरणा दिने नेतृत्व पाई दिन दुगुना अनि रात चौगुना कार्य हुँदैछन् देशोन्नतिका शान्ति छ जहाँ, विकास जहाँ सौन्दर्यता छ प्रचुर जहाँ वर्णन कसले सक्दछ गर्न |
अन्नप्राशनमाअनन्त विश्वमा प्रचण्ड शीत उष्णता अनि । थकाइ, भोक, प्यास, रोग, शोकको कडा ध्वनि ।। विषाद, हर्ष, जग्जगि सधैँ कठोर ठक्कर । खपेर चल्नु पर्छ रे बचाइ अस्थि–पञ्जर ।। कुनै पराइको सुधा पिई बने प्रशंसित । कुनै भने चुहाइ रक्त बन्दछन् जुगुप्सित ।। कपाल फुक्छ आँधिले र शान्ति छट्पटाउँछ । गरौँ सुधार भन्दछौँ विचार लट्पटाउँछ ।। छ विश्व यो भरे पनि न उक्सिने कसै गरी । न रित्तिने भण्डार यो घटिरहे सधैँभरि ।। सुनेर यी कुरा तिमी न होउ दिक्क बालक । जितेर ऊष्णता उठ ! बनेर विश्व–पालक ।। यहां अगाडि वस्तु छन् समाऊ जे विचार छ । यहाँ अनन्त मार्ग छन्, कमाऊ र्कीिर्त सुन्दर ।। रहन्छ प्राण अन्नमा, तसर्थ भात खाऊ लौ । भिजाइ अन्नको रस, स्वदेशभक्त होऊ लौ ।। |
आमालाई पत्रआमा तिम्रो सरल मुटुको स्नेह छोडेर आएँ साहूजीको ऋण तिरिदिने लक्ष्य राखेर आएँ घोच्दै होला कटु वचनले साहुले नित्य आमा ना¥यो होला हल पनि कठै ! साग छर्ने गरामा ।।१।। रोई रोई मलिन विचरी नित्य तिम्री बुहारी भन्दै होली अब त पतिले ल्याउला भारी तारी पापा नाना भनिकन सदा बाल बच्चा रुँदा हुन् आमा तिम्रा नयन दुइमा आँशु झर्ने व्यथा झन् ।।२।। आँसी नाम्लो सँगिहरू तथा देश छोडेर आएँ चौतारीका वर पिपलको वायु चीसो गुमाएँ मीठो पानी चपल छहरा पन्छिको गीतलाई ठाडो भाखा मधुर पिपिरी सम्झिएँ हाइ हाई ।।३।। छोडी जन्मस्थल पर गई धन् कमाएर ल्याऊँ च्यातूँ सारा तमसुकहरू स्वच्छ भै खाउँ लाऊँ यस्तो राम्रो सरल सपना छातिमा राखि आएँ के धन् जोर्थे“ जिउ पनि गल्योकाल व्यर्थै गुमाएँ ।।४।। यस्तो लाग्यो अब त घरमाआज नै फर्कि जाऊँ पोखूँ सारा रगत पसिना देशमा नै रमाऊँ मेरै खोले अमृत सरिको साग सिस्नो मिठो छ झुत्रो भोटो प्रियतम छ है देश मेरै ठुलो छ ।।५।। |
भूमिसुधार बोल्छखोक्रा पेट भरी बनोस् कृषकका, सन्ताप सारा बिलून् सारा उच्च र नीज भाव कलुषी माटोमहा गै मिलून् उब्जा पूर्ण गराऊ, गर्छु सब यो सेरो र फेरो भनी ढाक्ने बानि न लेऊ हेर अरुको कस्तो छ है जीवनी ।।१।। होऊन् मुक्त किसान, रुग्ण—ऋणको सन्ताप पोली अब खेती गर्न सहर्ष कोसिस गरून् जाहान तिन्का सब चर्को ब्याज र धान ब्याज नलिनू कस्तै परे तापनि साँवा दोवर, ब्याजले पुगिसक्यो भन्छौ फलानो ऋणी ।।२।। धेरै खर्च भए घटाउ अब त्यो, केही बचाउ तिमी कोही एक मुठी बचाउँछ भने भन्छू म त्यो हो धनी मारी भाइ कुबेर बन्नु कहिल्यै मानिन्न राम्रो यहाँ आफैलाइ ठगी धनी हुन सके पूजिन्छ त्यो विश्वमा ।।३।। पारौँ सक्तिय पूँजि निष्क्तिय भए उद्योग धन्धा गरौँ भाईको श्रम न्यायपूर्ण क्रमले साझा जगामा भरौँ होऊ एक, करोड भाव नलिई यो फूल रोपौँ भनी आयो “भूमि सुधार” स्वागत गरौँ, यो फूल धागो बनी ।।४।। |
भूमिसुधारलाईहोस्ते ! भन्नुप¥यो उठेर तिमीले हैँसे यता भन्दछौँ मीयो होऊ तिमी खलो वरिपरी हामीहरू घुम्दछौँ हामीले दिइने छ मद्दत भने दिन्छौँ नलेऊ डर सच्चा माध्यम होऊ भूप–जनको, उद्देश्य पूरा गर ।। |
घर—गाडायो गाडा कसरी चलाउँ घरको, पाङ्ग्रा बनाऊँ दुई यद्वा चार, पछाडिका अति कडा यद्वा अगिल्ला बली खै केको धूर हालुँ घर्षण सयौँ खाए पनि धानिने केको डाँडी बनाउँ थोर बलले ताने पनि तानिने ? । ।१।। ढोका स्वच्छ दिशा विचार नगरी राख्ने कता के गरी ? हावाको गति—मार्ग, सूर्य—करको बाटो न छुट्ने गरी भान्सा बैठक कोष्ठ, उत्तम पुजा चौका बनाऊँ कता कस्ता काठ जुटाउँ खर् कति असल् अन्योलमा छू म ता ।।२।। |
चेत्नेछन् ठक्कर खाएरधेरै मानिस छन् यहाँ, यिनिहरू छन् आत्मश्लाघी सब । हामीलाई नदेखि, दूषित गरी भन्छन् बचेका शव ।। छड्के बात गरेर व्यर्थ दिनहूँ बस्छन् प्रलायी बनी । गर्छन् द्वेष र डाह मात्र अरुको ती छन् कुराका धनी ।। तिन्को तीक्ष्ण कुरो मिहीन कपडा पायो भने बिझ्दछ । खस्रो जण्ड प¥यो भने नगिचमा बेसार भै झर्दछ ।। खेती नै छ कुरो तथापि कहिले गर्छन् ती खेती पनि । जे जे काम गरून् छ ठीक सब त्यो बोल्दैन कोही पनि ।। तीतो कर्ण—कठोर कर्ण रसले यी कान भर्छन् तर । हाँसी गर्दछ नग्न नृत्य दुनियाँ, भन्दै यहाँ को छ र ? छन् ज्यादै परजीवि, हामिहरूको चुस्छन् सबै रक्त नै । लाटो ईश्वर छैन, बाहिर भने बन्छन् सबै भक्त नै ।। ठाऊँ हेरी कुरा निकाल्न सब ती ज्यादै सिपालू बनी । आँखाभित्र पसे कसिङ्गर पनि, बस्छन् खटाई अनि ।। हाँकी भूत, भविष्य, सङ्गम सबै बन्छन् त्रिकालज्ञ नै । तिन्को जीवन सार रे, अरु यहाँ हाम्रो त बेसार नै ।। बस्छन् दी कन गिद्धदृष्टि कहिले को चुक्छ कुन् ठाउँमा । हल्ला खूप मचाइ जीवनभरी डुल्छन् यही काममा ।। आँखा खूब नचाइ प्राङ्गणमहाँ नाचुन् सबै, के डर । चेत्नेछन् पछि मात्र, चिप्लिन गई खाएपछि ठक्कर ।। |
ज्योति जगाऊ !तिमीलाई कति भनेँ ज्योति जगाऊ ! तिमीलाई कति भनेँ प्रीति लगाऊ ! दिनकरको स्वर्ण रश्मि क्षेत्रमा वा रजनीको कालिमामा यद्वा सुधाकरको मधुर मुस्कानमा काम गर, गरिरहू । तिमीलाई कति भनेँ स्वार्थ भगाऊ ! तिमीलाई कति भनेँ ज्योति जगाऊ ! कर्म–क्षेत्र हो यो—काम गर पुण्य–क्षेत्र हो यो—धर्म गर साथ चाहेमा साथी बन सत्यथको तिमी पान्थ बन तिमीलाई कति भनेँ आऊ सगाऊ ! तिमीलाई कति भनेँ ज्योति जगाऊ ! स्वर्ग तिम्रै अभ्युदय हो नर्क तिम्रै अधोपतन ! बैकुण्ठ यहीँ छ धरतीमा अमृत तिम्रै प्रीतिमा तिमीलाई कति भनेँ प्रीति लगाऊ ! तिमीलाई कति भनेँ ज्योति जगाऊ ! ज्योति जगाऊ ! ज्योति जगाऊ ! |
तँ कुनै आशा—पिपाशुआशा हो बन्धन जीवित छ चिरन्तन मान्छे अपराश्रयी आफ्नै पाउले टेक्छ हिँड्छ स्वयं यो अझ हिँडाउँछ पनि “लोष्ठवत् पर द्रव्येषु” छाँट्छ पण्डित्याइँ बुद्धिमान् छ मान्छे खाँदैन पुस्तकका माछा यो केवल देखावटी छ भित्रै एक राक्षस आशा खाने आशा, पिउने आशा, पहिरने आशा पढ्ने आशा, किन्ने आशा बेच्ने आशा विद्यासमेत, अर्काको हात उसैलाइ ढोगाएर आफू नमस्कार पाउने आशा । यस अतिरिक्त— सुन् ! आशाको भक्त ! नेतृत्वको आशा अधिकारको आशा कर्तव्यमा निराशा धन्य, तेरो दुराशा । |
वनवालासँगयो हरियाली जङ्गलभित्र पीँ पीँ पात बजाई डुल्ने वाला ! क्रन्दन दिलको आऊ सहर्ष बिलाई ! अरुकी शान्ति ! मनमा भान्ति हो किन तिमीले धर्ने हे वनदेवी ! हे वनवाला ! प्रेम छ एक ठहर्ने । सत्पथगामी, प्रेम बिहानी दृष्टि अरुण उषाको सौम्य प्रभात वा विपुल दिवाको साथ डुलौँ रजनीको ! पवन लालित अधर विम्बको अमृत पान गराऊ ! लौ अब चाँडो भूमण्डलमा स्वर्गस्थान बसाऊ ! |
कवितामृत चुम्बन (मृगतृष्णा)कविता कहाँ छ खै ? खै सन्तोष कहाँ छ ? के क्षणिक विद्युज्ज्योति— लाई मार्नु चिर सन्तोष ? भन ए, कविता नानी, मेरी प्यारी सँगिनी ! के आगो रसाउनु समान भयो त मेरो सन्तोष ? या हो सबको जीवन यस्तै लहरा लहराले जेलेको कण्टकहरूले च्वास्स पार्ने यद्वा भुँवरीभित्र नाचेको ? कस्तो मृगतृष्णा ! यो सहारा मरुभूमिमा ! पाउन्न पिउन एक थोपा देख्छु जल जताततै ! यद्वा मानौँ यो घोर बाढी तान्दै, पिस्दै, हुत्याउँदै लगिरहेछ अनन्त अनन्त पथतिर जुन टुङ्गिन्न कहिल्यै । भन्छन् शीत हवा—तर किन तातो ? भाष्करको दीप्ति—केवल टाटो ! मधुर गीत—चिच्याहट, क्रन्दन प्रीति मान—सब अपमान ! चिन्ता नलले यी रक्तकण सुकिरहेका छन् क्षण क्षण यो रोगको आनि—बानी औषधि के हो ? कविता नानी ! अनि के यो हो औषधी— तिम्रै चुम्बन ? अहा ! कति सरस, कति सुमधुर, पाएँ नवजीवन दान ! |
नयाँ वर्ष छब्बीस यौटा वर्ष बित्यो वसन्त ऋतुको आधा सँगै रातमा थोत्रा पात्र झरे विलक्षण पना देखिन्छ ती पातमा ‘को हो ?’ भन्दछ पन्छिले नचिनिने भै आउँदा वत्सर ‘पाक्यो काफल’ खाउ सत्वर भनी गर्छन् कुनै स्वागत ।।१।। हाँस्दै मन्द समीर उष्ण ऋतुको शेखी लिउँ भन्दछ उम्रेका नव पत्रका सँग बसी गाना चरी गर्दछ । प्यासीलाई पिलाउँदै जल चिसो खोला सधैँ बग्दछ यौटा जान्छ नफर्कने गरि सधैँ अर्को स्वयम् आउँछ ।।२।। यस्तो हुन्छ सधैँ तसर्थ अहिले टाढा गयो पच्चिस नेपालीहरूको पुगूँ घरघरै भन्दै झ¥यो छब्बिस कस्तो चाल रहेछ त्यो पनि बुझौँ जाऔँ गरौँ स्वागत हाम्रा दुःख सबै हटाउन सके यौटै दिऊँ आशिष |
पाली, हाम्रो श्रम र सीप स्वदेशमै लगाऔँखोजी औषधि रोग, भोक र अशिक्षाको जरै खुर्किऔँ अन्तर्चक्षु सफा गरी प्रगतिको सन्मार्ग लागी चलौँ बाँधौँ दुर्गम, दुर्ग, भोक रिपुको सेना नआओस् चढी हाम्रो सीप दिई परिश्रम गरौँ, आपत्ति जाओस् टरी ।।१।। एक्लो स्वार्थ तिलाञ्जली दिइ गरौँ नेपालको उन्नति उठ्छौँ देश उठे, गिरे मुलुक यो गिर्नेछ हाम्रो स्थिति खोजौँ मूल विकासको, प्रगतिको बीऊ तुरुन्तै छरौँ नेपाली, श्रम—सीप रूपि धनले नेपाललाई भरौँ ।।२।। छौँ सम्पन्न, विवेकशील पनि छौँ, प्रजासँगै राज्य छ केही कर्म ग¥यौँ समुन्नत हुने, धेरै अभैm गर्नु छ तस्मात् लक्ष्य लिएर उच्च पथको यात्रा गरौँ आज नै राम्रो सीप भरी परिश्रम गरौँ भूस्वर्ग होस् देश नै |
नेपालका गाउँघर पहिले र अहिले पहिले— अम्बा आरू मधुर कटहर्, आँप आदी अनेक फल्थे पाक्थे फल रुखभरी, खाइ सक्नै फसाद अहिले— झर्थे सड्थे फलहरू अगि, आज मान्छे छटाई टिप्छन् खान्छन् फलहरू कठै ! फूल झर्नै नपाई पहिले— टाढा जानू पनि नपरने स्याउला पात खोज्न थूर् जो झर्थे टिपि नसकिने, दाउरा खेप गर्न अहिले— जङ्गल् मासे खँडहर भयो, दाउरा पाइँदैन जानू पर्ने अति पर कठै !, स्याउला पात खोज्न पहिले— दूध् के भन्ने घिउ पनि सधँै, खुब धेरै पिइन्थ्यो थोरै खेती पनि बढि हुने, सुख्खले नै जिइन्थ्यो अहिले— धौ–धौ पर्ने पिउन जल यो, प्यास मेट्ने गरेर के हो खाने, जनहरू बढे, खेतीपाती घटेर पहिले— कस्तो शान्ती सुखमय थियो, मेल मान्छेहरूमा चोरी चुक्ली कपट कटुता, शून्य धर्र्तीभरीमा अहिले— हिंसा नीचापन र पशुता, गर्छ जाती विनाश धर्र्ती कोलाहलमय भयो, ज्यूनलाई उराठ ! |
मुटुको व्यथापुख्र्याैली इतिहासले भनिसक्यो हामी सबै वीर छौँ आजै साहस ली स¥यौँ अगि भने संसार नै ढाक्दछौँ दिन्छौँ तैपनि शान्ति विश्वभरमा छाओस् यही सम्मति यौटै हो सब विश्व हामिहरूले साथै गरौँ उन्नति ।। चीसो शुद्ध हवा हिमालय सधैँ छर्कन्छ यो साथमा हाम्रा निर्मल यी नदी नदहरू लिन्छन् सुधा साथमा यी हाम्रा पदचिन्हका तलतलै सम्पत्ति छन् सञ्चित यी मस्तिष्कहरू सबै सरल छन् छैनौँ कतै बञ्चित ।। हाम्रा देश, प्रदेश, कोटि जनमा सन्ताप यौटा थियो चर्केको मुटुको व्यथा प्रगतिको पक्का तगारो थियो पानी, अन्न महौषधी हुन गए, हाम्रा व्यथा अल्पिए कोटीका मुटु धड्किई सँगसँगै उद्योगमा लम्किए ।। |
देश—प्रेम छाओस् स्वर्णिम लालिमा क्षितिजमा गाऊ हिमाली चरा हाम्रो उत्तम पर्वमा खुसि हँुदै धर्ती बनून् उर्वरा हावा ! लौ मकरन्द पुष्परसको छर्दै छिटो माथमा हाम्रा रक्षकको चिरायु गरिदे आराम होस् गाथमा ।।१।। देऊ अमृत हे सुधाकर तिमी फाल्दै अँधेरो पर बैरीको मुटु भष्म पार सहसा नेपालका भाष्कर नेपाली बनि देश भक्त निज भू सेवार्थ खा हण्डर देश प्रेम महत्वपूर्ण रसिलो सङ्गीत गा निर्झर |
नेता — १Cहावा पानी कठिन भुँवरी घाम चर्को सहेर ठूला साना बहुत जनका गाली गल्पा सुनेर गोता खाई प्रतिदिन क्षुधा प्यासले तड्पिएर सच्चा नेता निज मुलुकको गर्छ सेवा डटेर ।।१।। ढुङ्गा पुज्ने प्रचलन हटोस्, भाइ नै पुज्नु पर्छ बाटो देखाउन मन भए आफू नै हिँड्नु पर्छ तीखा काँडा प्रचुर पथमा छन् भने फेँक्नु पर्छ नेता बन्ने यदि मन भए काम क्यै गर्नु पर्छ ।।२।। |
नेता — २म सामाजिक नेता हुँ, लौ मेरै भरमा पर । विश्वासपात्र मै एक, मेरै सेवा तिमी गर ।। सबैका मुखमा राम बगलीमा छ है छुरी यथार्थवाद चाहन्छु मनै, दिन्छु म ता माधुरी ।। म गोटी चाल्न चाहन्नँ गाई मार्दिन बाघ भै मलाई लोभ लाल्चा वा क्षुद्रता छैन है कुनै ।। मैले समाजको लागि कस्तो आपत्ती झेलिनँ काँडा उखेल्नको लागि मैले के खेल खेलिनँ ।। जे गरेँ सबमा सत्य सेवाको दीप जल्दछ । न्यायको पालुवा हुँ म, भूलले फूल झर्दछ ।। म कोसँग डराएर रुन्छु छैन खुसामद बुन्ने छैन महाजाल परे भोग्ने छु आपद ।। चाहन्छु भन्ने जे, भन्छु कसैसित म डर्दिन समाजको विरोधी भै नहुँदो पनि गर्दिनँ ।। शीत, ताप सबै भोगी हिँड्छु काँडा म कुल्चँदै समाज अनुयायीले रुनु पर्दैन अल्झिँदै ।। |
बीज जन्म मृत्यु जरा व्याधि आदिले चिर तापित । तिमी हामी हुँदै हैनौँ, त्यो अर्कै छ पराश्रित ।। बीजको गर्भमा बस्दा परिपक्व सुरक्षित । प्राण धानिरहेको हो बनी पवन सेवित ।। उसमा डर यो हुन्छ कीटको र भुटाइको । चीसै गुम्सिनुको यद्वा अवाञ्छित कुटाइको ।। हर्ने सानोतिनो बाधा छ आवरण एउटा । छरितो फूर्तिलो हुन्छ न शाखा छ न ता जटा ।। न कृत्याकृत्यको चिन्ता न छ भोक थकाइको । पुस्टिने खुम्चिने छैन न तन्काइ झुकाइको ।। भोज्य वस्तु दिई आफ्नो, प्राणीको प्राण पाल्दछ । रोग हर्दछ वा यस्ले घाउमा मासु हाल्दछ ।। जति थोपा गिरे रक्त उति नै रक्तबीजझैँ । मात्र हैन, उही एक बीज बन्छ करोड नै ।। यो नै भविष्यको पक्व फलको पूर्वरूप हो । भोक्ताको हक यस्मा छ, भेदको उच्च नीचको ।। त्रष्तबजबकबपब ष्खबmदबजच ्र टघ अधिकार यही भन्छ प्राणीको हितबाहिर । एक रेणु कतै फेँक्नु पाप नै हो सरासर ।। स्वकर्तव्य गरेकै छ यो सुषुप्त भए पनि । आफ्नो न्वारानको शक्ति दिन्छ काँचो भए पनि ।। विश्व निर्माणको एक भूमिका हो, प्रभात हो । युवा जम्बुक यो हैन, सिंह–शावक एक हो ।। तुच्छ पाषाण यो हैनहीरा हो कोहिनूर हो । सुवासयुक्त हो पुष्प–फूल हैन पलाँसको ।। करोडौँ तारका हैन, एउटै चन्द्र–सूर्य हो । सहस्र रश्मि यस्का छन्, शिवकै एक अंश हो ।। बाहिरी नेत्रले हेर्दा यो हो प्राङ्गार केवल । भित्री नयनले हेरे दिने साफल्य हो फल ।। आफैँ सुन्दर यो छैन, दिन्छ सुन्दरता तर । यो हो निर्माणको मूल, यसकै हुन्छ आदर ।। यसकै निम्तिमा तोप बने युद्ध सयौँ भए । यस्कै आधारले कोही अन्तरिक्षमहा गए ।। यो अन्वेषणको मूल, वा आविष्कार कारक । यो संहारक हो, यो नै बन्छ विश्व सुधारक ।। यस्कै निम्ति बने जालझेल पाखण्डता अनि । यस्कै निम्ति बने तुच्छ साहित्य कहिले कहीँ ।। बनाउँदा दुःख हुने, सकिए दिल पोलने । धेरै भए मोह पार्ने, धनकै एक अङ्ग हो ।। चोर, नेता कि ता राजा यद्वा रङ्कभए पनि । भर्नै पर्दछ यो पेट जस्तै साह्रो भए पनि ।। |
जीवनबगिरहेको नदीजस्तो हैन बिजुलीको मिलिक्क जस्तो अझ कुँदिरहेको चितुवाजस्तो प्रचण्ड ग्रीष्मको धूली धूसर पल्टिरहेको पत्थर जस्तो माघे झरीको सिर्सिरमा कक्रिएको वानरजस्तो एकाकी कुनै निर्जन वनमा लम्किरहेको बटुवाजस्तो घाम झरी औ हुरी खप्दै पल्टिरहेको मूढोजस्तो हेमन्त ऋतुको सूर्य डुबेको छोटो दिनको अवसान जस्तो ।। |
हामी नेपालीहाम्रो उच्चा गिरि सगरको माथ जस्तै छ माथा गोर्खाली हौँ प्रचलित सबै विश्वमा वीर गाथा कुर्ले हामी जगत डरले काँप्छ थर्केर सारा आटौँ ब्रम्हाण्ड पनि सब नै सक्दछौँ गर्न कब्जा ।।१।। ज्यानै दिन्छौँ खुसिसँग यही देशको तिर्न भारा नेपाली हौँ सबतिर छ¥यौँ बुद्धको शान्तिधारा ढीँडो सिस्नो पनि कति मिठो स्वच्छ हावा र पानी पुस्तौँदेखि हिलमिलसँगै वीर राजा र रानी ।।२।। शम्भू गौरी हिम सदनमा खेल्दछन् खेल पासा मागे सञ्जीवनि बुटि सुधा दिन्छ हाम्रो करेसा सेवा तीर्थ ब्रत नियमले पुज्दछौँ देव गाई फूःफाःबाटै कति कति कडा रोग भाग्छन् डराई ।।३।। कस्तूरीले वनवन मिठो वासना छोडिदिन्छ डाँफे नाच्छन् झरर झरना गीतमा ताल दिन्छ राजा भन्छन् प्रगति पथमा लम्क है तम्तमाई पार्छाैँ हामी जगतभरमा उच्च नेपाललाई ।।४।। |
केही शास्त्रीय छन्दहरू क) मालिनी छन्द झलमल नहुँदै त्यो मालिनी फूल चोर्छे हिमशिखर बलेमा झट्ट गै केश कोर्छे भनिकन सब आफ्नै बागको फूल उन्छे चपल चतुर उस्ले ‘मालिनी’ छन्द दिन्छे । ख) स्वागता छन्द स्वागतम् ! सरल मित्र सब्ुदामा ! स्वाद हो कति मिठो कनिकामा ? श्लोक यो जब कतै समझिन्छ ‘स्वागता’ सरस छन्द चिनिन्छ ग) रथोद्धता युद्धमा रथ टुटाउँछु भनी चार योजन धकेँलदा पनि फर्किई रथ गुडाउँछन् यता छन्द यो बुझ सखे ‘रथोद्धता’ त्रष्तबजबकबपब ष्खबmदबजच ्र टठ घ) इन्द्रबज्रा ऊ इन्द्र ऐरावतमा चढेर आए अहो, बज्र सयौँ लिएर । मर्नेछ आजै सुन बृत्र पक्का यो छन्द हो सम्झनू ‘इन्द्रबज्रा’ ।। ङ) शिखरिणी चढी उफ्री चुच्चे धवल हिउँको त्यो शिखरमा चलाऊ त्यो जिब्रो लपलप गरी एक सुरमा फिँजी झाँक्रो नाच्ने चपल सरिताझैँ छन छनी दया राखी मेरा सब दुख हटाऊ ‘शिखरिणी’ च) पञ्चचामरी यहाँ कतै अमूर्त भाव–तारका उदाउँछन् कुनै समूर्त पार्न भावना रकेट छोड्दछन् । छ एक मार्ग आदिमा, सयौँ पछाडि बन्दछन् गएर अन्त्यमा सबै समान मार्ग बन्दछन् । अनेक मन्त्र थामिए रचेर कण्ठ कोषले अनेक सूत्र घोकिए रटेर उच्च घोषले प्रयुक्त औषधि सडे र जीर्ण रोग अल्पिए हजार औषधि बने करोड रोग उम्रिए ।। |
नालापानीको दुर्गभित्र(क) रक्त प्लवित एक कुसुम हुँ म, अथवा कुसुमको पूर्व रूप, एक कली फुक्न पाइनँ म सुकेँ बोटको बोटमै छ मलाई गर्व तैपनि किनभने– मैलैे देखेँ–को हो देशभक्त मैले जानेँ–के हो देशभक्ति (ख) आमा ! यो जन्ममा पाइनँ मैले गर्न तिम्रो सेवा मेरी जन्मभूमि ! त्रष्तबजबकबपब ष्खबmदबजच ्र टढ मेरी मातृभूमि !! मेरी जननी !!! सम्झँदैमा गाँठो पर्छ मुटुमा मेरा पिता बिते गोलीले माता प्यासा भै गइन् म अनाथ छु छु रोइरहेको सुबेदारको लास कुर्दै, प्यासले छट्पटिँदै (ग) मातृभूमि ! पूण्यभूमि !! जन्मभूमि !!! मेरो प्रार्थना छ करजोरी बिन्ती छ म अर्को जन्ममा तिम्रो सेवा गर्न पाऊँ बनूँ तिम्रो भक्त मेरा जनक जननीझैँ तिम्रो सेवा गरी मर्न पाऊँ जन्म लिन नेपालमा ।। |
रातमा १ः३० बजेब्यूँझेँ, नीँद कता गएछ, मनमा आए सयौँ कल्पना । आएझैँ हिम शृङ्गमा पवनको झोक्का गरेँ चिन्तना ।। हेरेँ भित्र पसेर पात्र सब के पाइन्छ शान्ती भनी । “सन्तोषी हुन सक्तथेँ यदि भने हुन्थेँ म आफै धनी ।। सम्झँे विश्व छ बाहिरी उदरको आधारले ज्यूनु छ । हेरेँ बाहिर झ्यालबाट परको खोला रुँदै झर्दछ ।। तैँले झर्नु र झर्नु यो विरहिले यौटै कुरा हो भनी । फाली वस्त्र बनी दिगम्बर हिँडेँ बिर्सेर यो जीवनी ।। |
वर्षको अन्तिम दिनयो गर्ने युग हो भनेर मुखले सम्झाउँदा बेसरी । कोही स्याल बनून् लुसे अरु कुनै यद्वा बनुन् केसरी ।। कोही स्वस्थ भएर कार्य गतिलो गर्छन् भने गर्न दे । यद्वा ती दिन रात कण्टक बनी मर्छन् भने मर्न दे ।।१।। सम्झी जीर्ण कुरो नवीन कपडा लाउन्न के मानव । सोधी भूल अतीत स्वच्छ मनले गर्नै प¥यो क्यै अब ।। तिम्रा खोपडिमा गिदी छ अथवा अर्कै कुरा क्यै छ कि ? यस्तै चाल भए सबै तिर तिमी के देख्दथ्यौ चक्चकी ।।२।। |
ईशानेश्वरको पुकारनेपाली वन कन्दरातिर रुने यी दाउरे घाँसिको हर्ने मौन विलाप, सङ्कट कि वा नाम्लो र यो आँसिको ईशानेश्वर उच्च माध्यमिक हुँ शिक्षा दिने आलय पाए आड तपाई“को हिमचुली चढ्नेछु भै निर्भय ।।१।। जन्मेँ पृथ्वि जयन्तिको दिन म ता यो मध्यनेपालमा त्यो अज्ञान शिला फुटी अब छिटै पुग्नेछ पातालमा मेरो साहस मात्र हो, सब पुरा गर्ने तपाई“हरू मैले सक्तिनँ गर्न केही सब यो गर्ने तपाई“हरू ।।२।। पाएमा सहयोग भाइबहिनी दाजू दिदीको अब शिक्षा दान दिने थिएँ सकलको बढ्ने थियो गौरव हे प्यारा परबासि भाइ बहिनी आई परेँ है भर चन्दा पाऊँ भनेर बिन्ति गरँदै आयो इशानेश्वर ।।३।। |
बालशिक्षा(दाजु–दिदीका कोसेली) उठ उठ नानी हातमुख धोऊ पढ अब चाँडो पुस्तक फोऊ बानि नराम्रा छोड चटक्कै अल्छी विद्वान् हुन्न पटक्कै ।। खाऊ ताजा राम्रो खाना नानि सफा गर तिम्रो नाना काट्ने गर नङ, कोर कपाल नित्य नुहाई मैला फाल ।। ठूलाहरूको आदर गर्नू सानालाई माया गर्नू चोर्ने ढाँट्ने छल्ने बानी छोडी बढिया बन हे नानी ।। |
शुभ कामना झारी पुराना नव पालुवाले हरा भरा भै वन हाँस्न थाले हावा वसन्ती हँसिलो प्रभात आयो नयाँवर्ष मिलाइ हात देओस् नयाँ वर्ष नयाँ विचार शिक्षा फिँजाएर गरोस् सुधार मान्छे बनून् स्वस्थ अशान्ति भागोस् यो कामना गर्छु, पुकार लागोस् ! |
२०१७ प्रतिगयौ तिमी सत्र, कठै ! उडेर । यो कालले दाउ लग्यो चुँडेर ।। बसौँ भने काल नफर्कने भो । बचौँ भने सास नझुन्डिने भो ।।१। यो आशको पाश रहेछ तास । गर्छन् कुरा लाग्छ भनेर सास ।। प्रभो ! नियन्ता सुन तास छाडी । न हुन् सदा यी अवनी पछाडि ।।२।। गयौ कठै ! सत्र, गयौ गयौ, नि ! अठारको राज्य हुने भयो नि ! हो निर्दयी भन्दछ ज्योतिषीले । अवश्य खानेछ समाइ त्यस्ले ।।३।। जे होस् ! तिमी शान्त भएर जाऊ । विपत्ति सम्झेर तिमी नरोऊ ।। भोगेर सम्बत्सर एक मात्र । गयौ आज तिमी ढलाइ गात्र ।।४।। ठट ्र उबग्ल्बत्तअबलमह् ष्न्बष्mबचभ तथापि थापी नव जाल काल । बसी ढुकेको छ रती मशाल ।। के ज्ञान ! हामी पनि आउँछौँ कि । मैलो तियागी निर्मल लाउँछौ कि ।।५।। हाँसी कि ता रोइ बसी कुनामा । यद्वा डुली मारुत यी चहुर्मा ।। तिम्रै शुभालिङ्गन गर्न पाई । बिर्सी बसेथेँ सब दुःखलाई ।।६।। तिम्रा भने सास हरे ! गलामा । आई ढुकेको छु यसै पलामा ।। त्यो दुष्टलाई त्यति सर्वभार । जानेछ त्यो तिम्रो अहिले विचार ? ।।७।। अशक्त छौ बोल्न तिमी थाहा छ ? त्यो ज्ञान यो आतुरमा कहाँ छ ? भयो प्रशस्ये ! अब जाऊ, जाऊ । गएर त्यो जीवनमा रमाऊ ।।८।। |
तँ साँच्चै मान्छे बन् !मान्छे तेरा युग–युग बिते भैसकेछस् पुराण भन्छस् आफैँ जगतभरमा ‘जाति मेरो प्रधान’ पर्दा खोलिस् झिलमिल सयौँ गुह्य खोली बुझाई बिर्सिस् तैँले तर किन कठै ! शुद्ध कर्तव्यलाई ।।१।। तैँ छस् जादूगर सरहको क्या चमत्कार तेरो छोडिस् तैँले कसरि सजिलै शून्यमा यान फेरो घुम्छस् शाखा–शिखरहरूमा मूल बिर्सी हराइस् झुट्ठो रोजिस् किन कुमतिले, सत्य देखी डराइस् ।।२।। तैँले जानिस् कति–कति कुरा को सिकाओस् तँलाई भन्छस् बाचा ‘परहित गरे हुन्छ आफ्नै भलाइ’ जे–जे बोलिस् सकल मनले कर्मले गर्नुपथ्र्यो त्यस्तो गर्थिस् यसरि कविता व्यर्थ के कोर्नुपथ्र्यो ।।३।। ठड ्र उबग्ल्बत्तअबलमह् ष्न्बष्mबचभ तैँ होस् द्वैपायन जगतको बुद्धकै वर्ग धन्य आफ्नै भाषा किन यति छिटो बिर्सिइस् वेदजन्य सच्चा मान्छे बनि मनुजको थामिदे जातिधर्म लम्की शान्ति प्रगति पथमा थालिदे सत्यकर्म ।।४।। हिंसा चोरी छल कपटमा मान्दछस् सत्य–स्वाद काँडा बिझ्दा मृदु तर स्वयम् गर्दछस् आर्तनाद मान्छेजस्तो तर असुरको मूर्ति रे छद्मभेष ! सच्चा मान्छे नबनि कहिल्यै बन्न सक्तैन देश ।।५।। |
आह्वानबोल्नै पर्छ नबोलि हुन्न दिलको कालो पखाली सब गर्नै पर्छ मिली प्रसन्न मनले नेपाल सेवा अब पुग्नै पर्दछ लक्ष्यमा अब कसै टेकेर मुन्टो बरू नेपाली अब लौ न ! साइत छिटो सारी, तयारी गर ।।१।। फोडी स्वार्थ घडा तुरुन्त बिउँझी खोजौँ लुकेको कुरा थालेको शुभ कार्यलाई न भुली चाँडो गराऔँ पुरा खोज्ने हो अधिकारलाई पहिले कत्र्तव्यको पालन गर्नै पर्दछ भाइ हो ! बहिनी हो ! पारेर सङ्लो मन ।।२।। |
संसार गजबको छ जे हुनु दुःख छ त्यो नभई नहुने, संसार गजबको छ । आगो पोल्छ, कत्रो सम्पत्ति जलाउँछ, कति महल र गाउँ नै सखाप पार्छ, कति प्राणीको सत्यानाश पार्छ, यसको संसर्गले ताउलाको तातो पानीले समेत, कुकुरको बच्चोलाई मारेथ्यो हाम्रो घरमा, फेरि, भात रोटी पकाउँछ, शत्रु लखेट्छ । शीत धपाउँछ, प्रकाश ल्याउँछ कत्रा–कत्रा यन्त्र चलाउन सहायक बन्छ जे हुनु दुःख छ, त्यो नभई नहुने, संसार गजबको छ । पानी ठण्डी पार्छ, सयौँ, करोडौँ, गाउँ, खेत, घर, सम्पत्ति, प्राणी, बगाउँछ, पुर्छ, झार्छ, लैजान्छ । अनि, पानीले प्यास मेट्छ, सफा–सुग्घर पार्छ त्रष्तबजबकबपब ष्खबmदबजच ्र डज्ञ कति खानेकुरा र औषधिहरू, सुस्वादु एवम् पथ्य बनाउँछ । जे हुनु दुःख छ, त्यो नभई नहुने, संसार गजबको छ । खाना धेरै भयो भने, अजीर्ण हुन्छ, कति रोगले पक्डन्छन् । आलस्य बढ्छ, खाना कम भएमा, भोक लाग्छ, धेरै दिन नपाए मरिन्छ पनि । जे चाहिन्छ त्यो ठीक चाहिन्छ, संसार गजबको छ । औषधि धेरै खायो भने त्यही विष, थोरै खाए भेट्दैन धेरै पानीले पेट फुलाउँछ, थोरैले तिर्खा मेट्दैन । आँखाले देख्न सक्छ, न टाढा, न ज्यादै नगिच आँखैमा जोडेर जे चाहिन्छ, त्यो ठिकै चाहिन्छ, संसार गजबको छ । भौतिकवादले संसारको भलाइ गर्छ भन्छन् कोही, त्यस्तै अध्यात्मवादलाई ठूलो मान्ने मानिसको कमी पनि छैन, यसले पनि ठीक बेठीक दुबै गर्छ । उसले पनि त्यस्तै । संसारमा जे चाहिन्छ, त्यो ठीक चाहिन्छ । जे हुनु दुःख छ, त्यो नभई हुँदैन, संसार गजबको छ ।। |
भएन यो चाललेखुम्ची सदा किन बनूँ यसरी बिचैन । पल्टेर मात्र फलिफाप हुँदै हुँदैन ।। भिर्छु तुरुन्त अब खोजि गरेर चस्मा । पाइन्छ योग्य रस खान तुरुन्त जस्मा ।। खोजी म गर्छु नवरङ्ग सुधा पिएर । उम्रन्छु शीघ्र नव कैरविणी लिएर ।। के बस्नु भाग्य विहीन मान्छे । लौ नत्र ता प्रकृतिले उधिनेर खान्छे ।। उठ्छु बिहान रसको भँवरा बनेर । खान्छु बरु वन गएर गिठो खनेर ।। शृङ्गारको रस त्यजेर बसी भएन । यो चाल छाड्दछु भुलेर हुँदै भएन ।। |
खियाऊ हातका नङ्ग्रानेपाली, उठ झट्ट काम गर लौ, आलस्य गर्ने किन तिम्रो सोच विचार उच्च पथमा लम्काऊ रातो दिन बङ्गारा न खियाऊ कर्मपथमा बेकाम लड्छौ भने नङ्ग्रा नै करका खियाऊ जिजुको सत्कीर्ति धान्छौ भने ।। तिम्रो सत्वर आँट नै अगि सरोस् सत्कर्म गर्दा सधैँ होऊ धैर्य सदैव कर्मपथमा आपत्ति पर्ला कतै जिभ्रो भो नचलाऊ काम न गरी अर्ती दिने हो भने नङ्ग्रा नै करका खियाऊ दिनहुँ सम्पन्न बन्छौ भने ।। यो नेपाल ठूलो छ, स्वच्छ दिलले आह्लाद गर्छन् नदी हुन्छन् औषधतुल्य शीतल सुधाले मुक्त हावा बही खोजी गर्न सके हिमाद्री तटमा सञ्जीवनी मिल्छ रे नङ्ग्रा नै करका खियाऊ जननीलाई सिँगार्छौ भने ।। |
लम्क ! लता तरुमा नव पालुवा चढे सबै पुराना, न सुहाउँदा झरे त्यो जीर्ण आलस्य रुंदै कुना पस्यो नवीन उत्साह म सावित्री झुल्कियो वसन्तले अन्त गराई जीर्णता वसन्तले ल्याइदियो नवीनता दिएर राम्रा अनुभूति त्यो गयो आयो नयाँ वत्सर “लम्क” भन्छ यो ।। |
दी र पाखुरा हाम्रा भाग्यरेखा नेपालका कोही आज विकासको लहरमा विज्ञान डो¥याउँछ अर्को भाग्य पुकार गर्दछ भने नौला कथा बन्दछ आफ्नो देश समाजको हित हुने गर्छौ“ भने कामना थालौँ कार्य विशाल साधनहरू छन् यी दुवै पाखुरा ।। हामी निष्क्रिय भाग्यवादी नबनौँ सत्कर्मवादी बनौँ नेपाली सब एक भै श्रम गरी उत्थान आफ्नो गरौँ पारौँ देश हराभरा तब हुनन् नेपालि रातापिरा हाम्रो भाग्य कतै भए ति दुइ हुन् हाम्रा यिनै पाखुरा ।। चाँडो लानु प¥यो विकास पथमा यी लेक–बेसी अब डल्ला फोर्नु प¥यो र गोडनु प¥यो यी खेत पाखा सब यी हाम्रा नदी कामधेनुहरू हुन् जान्यौँ भने हामिले दिन्छन् अन्न प्रकाश ताप अथवा जे रोज्दछौँ हामिले ।। यी हाम्रा नदिमा र हामिहरूमा के छैन सर्वस्व छ हामी जाँगर साथ पौरख गरौँ स्वर्गीय आनन्द छ धर्तीमा पसिना भिजे फल मिठो फल्नेछ है निश्चय चाँडो कोर्नु प¥यो सुकर्मरत भई सौभाग्यरेखा अब ।। |
समस्यापूर्तिहाम्रा पूर्वकथा भुलेर अहिले लाग्यौ कता प्रेयसी ! बिर्सौ प्रेम विनोद पूर्ण रसिला वार्ता तथा कुत्कुती होला, दूषित मार्ग लिन्नँ म भनी खोजी ग¥यौ पावन पन्छायौ तिमिले अवश्य दिलको त्यो प्रेम, त्यो बन्धन ।। ठट्टा, व्यङ्ग्य र हास्य चञ्चलपना बाले, तिमीमा थिए ऐले के हुन गो र मौन तिमी छौ यद्वा कसैले लिए ? मीठो प्रेम ममाथि छैन अथवा बेच्यौ कतै यौवन पन्छायौ तिमिले अवश्य दिलको त्यो प्रेम त्यो बन्धन ।। गथ्र्यौ प्रेम मनुष्यलाई तिमिले चाहे कुसुण्डो म हुँ मान्छे गर्दछ भूल निश्चय पनि यौटा म मान्छे न हुँ लत्यायौ तिमिले मलाइ अहिले छोडी दियौ आउन पन्छायौ तिमिले अवश्य दिलको त्यो प्रेमको त्यो बन्धन ।। |
नानी ! तिमी कस्तो हुन्छ भविष्य हामिहरूका आशा भरोसा तिमी भोलीका नव सिर्जना धरतिका तारा सुनौला तिमी छातीका प्रिय निष्कलङ्क छहरा मुस्कुराइदेऊ तिमी नेपाली मुटु हौ तिमी नजरका सर्वस्व नानी तिमी ।। बिग्रौला तिमि भन्छ को ? तिमि बने नेपाल नै बन्दछ “तिम्रो भोलि भलो बनोस्”–हृदयले त्यो कामना गर्दछ शान्तीका बन पालुवा कलहले संसार सन्त्रस्त छ आशा उन्मुख भै तिमीतिर सधैँ यो विश्वनै हेर्दछ ।। लेऊ स्वच्छ विचार तुच्छ सपना छोडी अगाडि बढ शूरो साहसी वीर भै विजयको सोपानमाथी चढ ऐले छौ मृदु कोपिला तिमि फुले बास्ना मीठो आउला तिम्रो साहस जन्य स्वाद फल यो संसारले पाउला ।। |
तिहारसम्बन्धी दुई कवितातिहार पर्सि एकै रगत मुटुको भाइको हो तिहार भोलि दीपावलि झिलिमिली गाईको हो तिहार साना प्राणी कुकुर अथवा कागमाथी उदार मान्छे बन्ने विमल मनको धन्य हाम्रो तिहार ।। लक्ष्मी लक्ष्मी पूजा गरिकन कुनै रात जाग्राम गर्छन् माला मीठा फलहरू दिई गाई पूजा गरिन्छिन् जन्मी आजै जुनिभर ग¥यौ उच्च साहित्य नाद हामी श्रद्धावनत सब छौँ धन्य लक्ष्मी प्रसाद ।। |
स्वर्गलोककी परीस्वर्गलोककी परी ! मत्र्यलोकमा झरी !! स्वर्गझैँ यहाँ बनायौ !!! स्वर्गबाट मत्र्यमा ल्याउने खबर कुनै दूतिका बन्यौ रमी सत्यबाहिनी तिमी स्वर्ग स्वर्ग–मत्र्य जोड्ने सेतु हौ मनोरमा नीचता उडाउने उध्र्वगामिनी हवा ! स्वर्ग धर्म प्रचारमा धाउँछ्यौ वसुन्धरा शीतलो हवा दिने सूर्यपुत्री अप्सरा ! स्वर्ग चम्किलो शरीरकी ! छौ सरल स्वभावकी ! शान्तिकी विकासिका ! पन्छीले प्रशंसिता स्वर्ग कोटि चोटि देखियौ तर याद छैन अर्तिको चर्म चक्षु टालिदेऊ अब अन्तर्चक्षु खोलिदेऊ स्वर्गलोककी परी ! मत्र्यलोकमा झरी !! स्वर्गझैँ यहाँ बनायौ !! |
ेपालका पचहत्तर जिल्ला र चौध अञ्चलझापाँ ताई मेचिका चार जिल्ला संभो सुन् ते मो ध कोशी अमूल्य ओ खो उ सप् सि माथा छ सागर दो रा सिन् सर् धन् महोत्तर् जनकपुर् ।।१।। सिन् धा लालित् भक्त का काठ हाम्रो नू रस् मिल्दा बाग्मती वन्छ राम्रो रौ बारा मक् पर् चि नारायणीको गो मन् तन् का स्याल हो गण्डकी यो ।।२।। लुम्बिनीका हुन् गु रु पा न अर् क बाग्लुङ म्या मुस् पर्व धौलागिरीका रुकुम् प्युठान् दा स रो राप्ती हेरी जा दै बाँ सुर् बर् छ अञ्चल् त भेरी ।।३।। मू डो हुम् का जुम्ली कर्णाली एती डो कै आछाम् हो बझाङ् बाजु सेती माहाकाली दार्चु बै कन् ड मान अञ्चल् चौधै देश नेपाल जान ।।४।। |
देशधर्मदेशको निम्ति के गर्नु पो पर्दछ ? देशको निम्तिमा मर्नु पो पर्दछ ! जोश ली होसले चल्नु नै पर्दछ अन्यथा देश यो दुःखमा पर्दछ !! देशको वीर हे कर्ण आधार हो ! देश तिम्रै न हो भन्दिने सम्म हो ! देश निम्ति घुँडो फोर यो अर्ति हो देशलाई सफा पार्नु नै धर्म हो !! एक पैसा बचे लान पाइन्न त्यो एक वित्ता लँगोठी बचेसम्म हो प्राण धान्ने मुठी एक यो अन्न हो द्रव्य नै जोडने लोभ यो व्यर्थ हो !! न्यायका पालुवा ! न्याय नै गर्नु है उच्चमा शिष्ट भै नीचमा स्निग्ध भै कृत्य के व्यर्थ के सोचने बुझ्दछौ शम्भुका पुत्र हौ बुद्धका भाइ हौ !! देशका शत्रुको देश यो होइन देशको निम्ति कुर्लिने स्वार्थीपना त्याग न बाबुले कुर्लिए देश उर्लिन्छ रे नत्र ता धूरीमा पाप कुर्लिन्छ रे !! |
सहिदप्रति — १छाती फोरी रगत मुटु नै देशलाई चढायौ बाँच्नेलाई प्रिय सहिद हो पाठ राम्रो पढायौ तिम्रो आशा मधुर सपना, स्वच्छ भै जुर्मुराओस् पाऊ प्राणार्पित सफलता, क्षुद्र काँडा नआओस् ।।१।। स्वार्थी कालो कुटिल मनको चक्रमा घून लागोस् सेवा फल्ने मधुर फुलमा चम्किलो जून लागोस् तिम्रो कीर्तिध्वज युगभरी विश्वमा फर्फराओस् तिम्रो आत्मा अमरपुरमा नित्य आनन्द पाओस् ।।२।। |
सहिदप्रति — २ प्रिय सहिद हो, देश निम्तिमा जीवनी दियौ एक चुड्कीमा तर तिमी बन्यौ नील व्योमका तारकादि झैँ खूब चम्किला ।। गर्न देशका दीन बन्धुको भरण पालना स्वच्छ चालले भै गयौ तिमी नै प्रदीपिका दुष्ट–नेत्र ती घोच्न सूचिका ।। कर्म–यज्ञमा प्राण–आहुती गर्न साहसी हे शहीद हो ! हास्य ओठमा राखी वैलियौ भाइ बैनिको निम्ति मर्दियौ ।। मनपरी गरी दुष्ट शासक रगत चुस्दथे देश बन्धुको तिमि शहीदको साहसी क्रिया घोलिएर पो “आज” देखियो ।। शुक्र, दशरथ, धर्म, गङ्गाका अग्रणी पिता देश मात्रमा ल्याई जनतन्त्र यो हे त्रिभूवन अन्त्यमा म¥यौ दूर देशमा ।। आज सम्झँदै धीर वीर हो ! गान गर्दछौँ कर्म शूर हो शक्ति हामिमा देऊ दुर्जय बस तिमी गई स्वर्ग निर्भय ।। |
अनुभूति यी अनुभूतिका अद्भूत खम्बाहरू दृढ, सबल र स्तम्भित बन्दै अडिई रहेछन् स्मृति क्षेत्रमा यी उतार चढावजा सा....रे.....ग.....म...... यी प्रभात, दिवा, निशिका विहङ्गम ! प्रत्येक दिनका अनुभूतिहरू घचेट्दै हामीलाई लान्छन् वयोवृद्धतातिर तै पनि लान्छन् पूर्णतातिर बन्दछन् पथ–प्रदर्शक पनि साधार चल्छौँ कर्म क्षत्रमा ग्राह्य अनुभूति, बोध्य अनुभूति ।। |
०२२ सालको अन्तिम दिनयो गर्ने युग हो भनेर मुखले सम्झाउँदा बेसरी कोही स्याल बनून् लुसे अरु कुनै यद्वा बनून् केसरी कोही स्वस्थ भएर कार्य गतिलो गर्छन् भने गर्न दे यद्वा ती दिन रात कण्टक बनी मर्छन् भने मर्न दे सम्झी जीर्ण कुरो नवीन कपडा लाउन्न के मानव सोधी भूल अतीत स्वच्छ मनले गर्नै प¥यो क्यै अब तिम्रा खोपडिमा गिदी छ अथवा अर्कै कुरा क्यै छ कि यस्तै चाल भए सबैतिर तिमी के देख्दथ्यौ चक्चकी ।। |
जलवाष्पका एकएक कणलाईछैन तिम्रो अस्तित्व केवल उड्नुमा मात्र टाँसिनुपर्छ निकटवर्ती कणसँग मिल्नुपर्छ बिन्दु–बिन्दु थोपा हुनलाई जुट्नु पर्छ थोपा थोपा वर्सनलाई निल्छ मान्छेले तिम्रो सानो शक्तिलाई घोल्छ अणु परमाणुमा रक्त रक्तमा दगुराउँछ शरीरभरि अनि उडाउँछ बाफ पसिनाको रूपमा निकाल्छ मल पीपको रूपमा । उत्थान पतनको तिम्रो जीवन उन्माद सन्तापको तिम्रो यौवन सुखस्यानन्तरम् दुःखम् घुम्छ कुम्भकारको चक्रझैँ मुन्टिँदै फन्फनिँदै भोग्नुपर्छ कहिले झन्झावात रिङ्नु पर्छ चौरासी लाख जुनीमा एउटै शरीरले केवल उग्रवादी बन्दै ढुङ्गा मूढा पल्टाई ड्याङ् ड्याङ् गर्दै संहार गर्ने त्रास नदेखाऊ निर्माण गर चलाऊ कलकारखाना, बिजुली सम्झिन बलाऊ–चलाऊ प्यास मेटाऊ समाजको सफा गर धरतीको कल्मष मेटी ।। |
म बनूँ नेपालको माटो युग–युगदेखि पूर्खाद्वारा रक्षित मेरी जन्मभूमि ! तिम्रै गरिमा राख्न हिमालय हाँसिरहेछ सर्वोच्च बनी वीर युवा युवतीहरूद्वारा रक्त चढाई पूजिएकी हिन्दू संस्कृतिलाई निरन्तर स्वतन्त्र राखी च्यापिरहेकी ।। झण्डा तिम्रो चन्द्र सूर्यले उज्ज्वल रातो दुई त्रिभुजी फर्फर् गर्दछ निस्फिक्रीसँग भूप सुरक्षित छू म भनी हिम जल वाहिनी गण्डकी कोशी कर्णालीले अभिषिक्त गरा वन जङ्गल छन् हरिया भरिला साथ करोडौँ रङ्गीन चरा ।। हिम लालित सुःस्वादिष्ट हवा मृत सञ्जीवनी लिई बहन्छ पुष्ट गराउँछ राता गाला अन्य भिटामिन के चाहिन्छ ? कूवा, निर्झर, धारा, खोला बाँडिरहन्छन् स्वच्छ सुधा स्वर्ग तिमी हौ नेपाल मुमा ! कैलाश यहाँ, बैकुण्ठ यहाँ ।। जन्मी तिम्रै गर्भबाट म हूर्कूं तिम्रै वन जङ्गलमा जोती, खन्दै डल्ला फोरी कविता लेखूँ खेत गरामा मरी देशकै माटो म बनूँ मुरी मुरी अन्न फलोस् मजैले उम्रोस् तोरी, पाट, कपास पाऊन् लाउन खान सबैले । |