Pandit Udayananda Aryal was a distinguished poet, astrologer, and scholar of 19th-century Nepal, widely recognized as the first epic poet in Nepali literature. He was born in 1813 (Bikram Sambat 1870) in Bairawa, Saptari, Nepal, as the son of Vishweshwar Aryal, a descendant of the prominent Aryal family of
Family Heritage and Early Life
The Aryal family played a vital role in the history of
Gorkha, serving as royal priests and advisors for over three centuries. Pandit
Narayan Das Aryal, an ancestor of Udayananda, was instrumental in establishing
Drabya Shah as the first king of Gorkha. The Aryals, renowned for their wisdom
in astrology, literature, and statecraft, included prominent figures such as
Dhavalu Aryal, Jayabhadra Aryal, and Shakti Ballabh Aryal, whose legacies laid
the foundation for Pandit Udayananda's scholarly pursuits.
Pandit Udayananda’s father, Vishweshwar Aryal, relocated to
Bairawa, Saptari, during the reign of King Prithvi Narayan Shah, who had tasked
him with assessing the situation in the Chaudandi region. Vishweshwar's
contributions earned him 927 bighas of land as a grant from the local ruler,
King Mukunda Sen II.
Literary Contributions
Pandit Udayananda Aryal's literary achievements established
him as a pioneering figure in Nepali literature. His works include:
- Prithvindrodaya
(Epic, 1870): This is his most celebrated work, considered the first epic
in Nepali literature. It glorifies the unification of Nepal under King
Prithvi Narayan Shah, highlighting his military campaigns, diplomatic
acumen, and visionary leadership. The epic also portrays key events, such
as the conquest of Nuwakot, the annexation of the Kathmandu Valley, and
the strategies against British and Mughal influences.
- Betal
Pachisi (Narrative Poem, 1872): A khanda-kavya (sectional poem)
inspired by classical Indian tales.
- Puranu
Batko Arji: A reflective poem addressing traditional values and
practices.
- Kula
Varnan Kavita: A genealogical poem describing the lineage and legacy
of the Aryal family.
- Someshwar
Varnan: A narrative about King Someshwar's life and achievements.
Significance of Prithvindrodaya
The Prithvindrodaya is an incomplete epic comprising
838 verses spread across 13 chapters. It integrates Nepali, Sanskrit, Hindi,
Persian, Arabic, and Newari languages, showcasing the poet's linguistic
expertise. The epic vividly describes themes of heroism, devotion, and unity,
employing a variety of literary rasas (emotional tones), such as shringara
(romance), veera (valor), and karuna (compassion).
Prominent scholars, including Gyandmani Nepal, have
recognized Pandit Udayananda Aryal as Nepal's first epic poet, and the Prithvindrodaya
as the country's first epic.
Scholarly and Social Contributions
In addition to his literary endeavors, Pandit Udayananda was
a master astrologer and tantric practitioner. His predictions and remedies were
widely respected. He also established a temple in Bairawa, dedicated to Lakshmi
Narayan, where he sought solace and spiritual fulfillment. This temple remains
a historical landmark in Saptari.
Pandit Udayananda's multifaceted skills extended to his work
as an official (Amin) during his service in Kathmandu's diplomatic offices. His
proficiency in foreign languages, such as Urdu, Persian, and Hindi, enabled him
to engage effectively in Nepal's foreign affairs.
Legacy
Pandit Udayananda Aryal passed away in 1893 (Bikram Sambat
1950), leaving behind a rich legacy of Nepali literature and culture. His epic Prithvindrodaya
continues to inspire writers and historians, and his contributions to
astrology, spirituality, and statecraft are remembered as significant
milestones in Nepal's history.
Through his writings and actions, Pandit Udayananda Aryal
not only chronicled Nepal’s past but also shaped its cultural identity. He
remains a beacon of literary and intellectual excellence in Nepali heritage.
वंश-वृत्तान्त
आदि मालवगढ् कनौज धरती धरानगर् ख्यातको ।
तेस्मा ब्राह्माण भट्ट अत्रिकुलका बासै सबै जातको ।।
बाद्शाहा त नवा (फ) को कलहमा कष्टै त वात्वातको ।
देशै छाडी हिंडया चतुर्दिशी सबं छोडि विभव् साथको ।।१।।
कुश्वन्दा सव भट्टमा अति वडा अर्का उदै भट्ट हुन् ।
पाहाड्तर्फ थया उनी दुई जना उन्को सबै जान गुन् ।।
कान्छाका सदु भट्ट पुत्र त तहाँ विद्वान पुरा भैथया ।
उन्का पुत्र ति रायभट्ट जनम्या ज्ञान्ले परम्पद् गया ।।२।।
तिन्का पुत्र त देवदत्त तिनका सुत् वत्सराज् नाउँका ।
छैटौ सुत् उपवत्सराज् सुगुणका पुरा सबै काजका ।।
फेरी श्रृष्टिपरम्परा बढी गई श्रीवत्सराज् भैथया ।
तिन्का ब्राह्माणी दुइ ज्ठीतिरमा श्रीकृष्ण पुत्रै यया ।।३।।
सिग्दी ग्ाम त अंश भो र उनको सि्थयाल पद्वी भयो ।
कान्छीका सुत् एक ज्ञानी सबमा श्रीदेव संज्ञा थियो ।।
उन्लाई पनि पैडी अंश त दिंदा पौडयाल् कहाया तहाँ ।
आठौं वंश विती उनैकि त फिरी अर्की दुलही माहाँ ।।४।।
जुम्लाका नृपतिकी छोरीतिरका थर्का समाल् भैगया ।
भित्र्यानीतिरका त पुत्र ताहाँ खस् थर् वगाल्या भया ।।
सूत् श्रीनन्द त फेरी ब्राह्मणीविषे तिन्का त श्रीराम् भनी ।
श्रीराम्का हरिदत्त सुत त भया आफ्ना कुलंका मणि ।।५।।
तिन्का पुत्र त कृष्णराम तिनका छोरा दुई भैगया ।
जेठा भट्ट सदु कनिष्ट उनका चावा भन्याका थिया ।।
चावाको दुई ब्राह्मणी त कुलका ज्ठीकी सन्तन् जति ।
अर्जीवासी हुँदा त उही थर भी अर्ज्याल् कहाका उति ।।६।।
चौधौं वंश त नारसिंह उनका श्रीविष्णुदास् ख्यातका ।
उनका पुत्र सुपुत् प्रभाकर भया पुरा सबै वातका ।।
तिन्का पुत्र दुई सुमन्तु सरज कान्छाकी जो सन्तति ।
मैधी आइ वस्या उसै समयमा मैधाली भन्छन् कति ।।७।।
नारान्दास सुमन्तुका त सुत हुन् उन्का त धौलु थिया ।
विष्णुदास कनिष्ट उन्की कुलका सन्तान् विहारी भया ।।
धौलुका सुत चार भाइ त भया भन्थ्या वगाल्या भनी ।
कालुलाई ... ... अंश त दिया गोपाललाई पनि ।।८।।
त्स्मा श्री जयभद्र नाम उनको भी विश्वनाथ् उन्महाँ ।
कान्छा हुन् सबको निवास उनदिन् गोर्खा नगर् हो जहाँ ।।
छोरा ङी जयभद्रका परशुराम् उन्का त छोरा पनि ।
जोशी इन्द्रमणि त ज्योतिषविषे भन्थ्या त गर्दै भनी ।।९।।
वीरेश्वर् त सुपात्र पूत उनका पुत्रै त तिन्का तहाँ ।
श्री विश्वेश्वर नाम चौदिशोविषे पूरा त ज्योतिष् महा ।।
मर्जीले त किरात राज्य ति गया हिन्दुपतिको जहा ।
युक्तिबुद्धि लगाई अक्कल भयो उस्ता अरु छन् कहा ।।१०।।
राजालाई रिझाई कौशिकीनिकट् विर्ता मधेश्मा मिल्यो ।
उस् दिन्देखी मधेश बीच सब बाम् वैरवा माहा भयो ।।
उन्का पुत्र त एक मात्र उदयानन्दै भनी आज छन् ।
पण्डित् ज्योतिष्निषे कवि पनि वडा काम्ले अमिन् भन्दछन् ।।११।।
बेतालपचीसी
( वि.सं. १८७२)
श्री गणेशाय नमः ।। श्री रामचन्द्राय नमः ।। श्री गोविन्दगुरुगणेश
गीरिजा गौरिपति गोपतिम् नत्त्वा डिम्बकदम्बनानसमुदे श्री
वायुशूनु तथा ।। पूर्वोक्ता निहिपञ्चविंशतिकथा गद्यनिविक्षा-
धुना विद्वान्पर्वतभारवयैवरचयाम्मुह्यै सुपधानि च ।। १/१
वेतालोक्तकथा पचिस तवका लोक्मा भयाको प्रथा ।
श्री राजेश्वर विक्रमाजीत वडा उन्ले कह्याको मता ।।
विस्तार्देषि कुरा बहुत् तरहका श्लोक वध्य भाषाा पनि ।
शार्झकि कहियो रसिक जनका मन्षुसिहोला भनि ।। १/२
जोतिख् शास्त्र त शब्द भवमा श्री मन्त्रशास्त्रै पनि
नाना कौतुक शास्त्र आदि सबैथोक् जान्वा भयाछन्पनि ।।
भंछन् जुन्कन नाच्तछिन् त कविता बानी असल्मारुणी
जिह्वामा जणका त मान्य नृपका आफ्ना कुलैका मणी ।। १/३
सैतिश्का सहकालमा त तनले बेतालपचिस्को कथा
श्लोक् वाधित कह्या दया रघुपते बेस् छन्द लामा भया ।।
तालब्यादि त ह्रस्व दीर्घ अरुले लेष्ता कदाचीत्कति
फेर्गर्नन्तथापि पंडितहरु बुझनन् कह्याको गति ।। १/४
X X X
मैआ कुमरका नयन जुझि गया प्रीति परस्पर्भयो
नारी ती रती झैं बदन्त शसि झैं कुमन् मदं झैं थिया ।।
एक् फुल् टिपी कमलकी राषी सिरमा कान्मा तथा दाँतमा
छातिमा पनि राषि पाउ बीचमा जाँदी भई धर्महा ।। १/१८
X X X
विष्का तडु पठाई दीयन् कुमरिले देष्तै त मंन्त्री बुझ्या
कुत्तालाई दीदा उ षाइ त मर्यो जुक्ति विचारी कह्या ।।
साहेब जाई त रातीमा कुमरीको जंघा नषैले गरि
कोरि सभ गहनाली आई त गया जोगी दुवै भै गया ।। १/२६
X X X
एकदीन्मा ससुराल गै छल गरि आफ्नी प्रीया ली चल्यो
चोर्को डर्छ भनी सुनाई गहना आफ्ना त हातै गर्यो ।।
कुप्मा नारी षसाई पापी हिंडीगो कुचा विखे उ रही
तस्कारन् अति पापी जात् पुरुषको सुगी कथा यो कही ।। ४/३
X X X
एक् चम्पा नगरी ताहा नरपति श्री चम्पकेशथिया
तन्की भूचन सुन्दरी त तनया उन्मा सबै गुन्थीया ।।
आयाचार्वर माग्नलाई नृप थै गुन् सब्ले कह्या
विस्तार्चाजनाको सुनी सुनी त बहुतै राजा उ विर्मीत्भया ।। ७/१
X X X
राजा भोक पियास आकुल हुदा फलफुल् त षानै दीया
कुमरसाथ भई त ल्याई दरवान् राजा षुसी भैगया ।।
कुमर्माकरुणा भयो नृपतीको धन्सुख् बहुतै मील्यो
एक्दीन्मा अजर्गुत चरीत्र भइगो आई त वीन्ती गर्यो ।। ८/२
X X X
चूडापूर नगरी तहा नरपती चूडामनी एक् थिया
तन्का प्रोहित देउशर्म्म तनका छोरा सुपाचै भया ।।
उ ब्राह्मण सुतले त ब्राह्मण सुता रांम्री वीवाहै गर्या
प्रिति ढेर बढयो त गृष्म ऋृतुमा कौशी वीखे उ सुत्या ।। ११/१
X X X
साथै मर्न तयार हुदा उसघरी आकास वाणी भयो
देवीका वरदानले पती जी आचर्ज्य ताहा भयो ।।
कन्या तर्करको वीवा गरिदिया क्या अर्थ रोयो अघी
हाँस्योथ्यो त पछि कहु नरपती मन्ले विचारै गरी ।। १३/४
X X X
क्या कारण तीमि छौ मलीन बहुतै कन्या उ सोद्धि भइन
कुल् टिप्ता द्धिज एक द्षी मनमा कामातुरै मो कहीन् ।।
उस् टोटा तिमिलाई ल्याइ त दीया क्या दीदी हौ एस्घरी
मैआले त भनीन्त दासि उनी यो जिन्दगानी भरी ।। १४/५
मैञा चन्द्रप्रभा दिया उसघरी ब्राह्मण बुझि घरेगया
मेरो गर्भ छ मेरी नारी कुमरी वाम्देउ भन्दा भया ।।
राजाले मकनै दीया त शशीले मंञा ई मेरी प्रीया
भंदा न्याय छिनेन श्रीनृप कहु मैञा उ कुन्की प्रीया ।।१४/१३
X X X
यी वार्त्ता सुनी संखचूढ नृप थञी विन्ती त गरेदा भया
जयान्दि प्राण बचाउनु त णनिको आज्ञा नहोस् यो कह्या ।।
राजाले सुनी छल् गरिकन गया काँहाँ गरुडै थीया
चन्द्रै सूर्य्य त ढाकीयाँ षकानी कटले साक्षात आफु थीया ।। १४/५
त्यो सूनी गरुडै महा षुसि भया वर्दान् बहुतै दीया
नाथ जागी घर्ण थया अरु पनी जो जो भयाका थीया ।।
वेताल्ले पनी प विक्रमाजित चञी सोध्या कठिन् वात् पनी
जोमुत्वाहण शंखचूड दूइमा धर्मि त को हो भनी ।। १५/८
X X X
सर्दार्ले नृप स्वामि हुन्भनि बुझि प्राणं दीया उस्घरी
नारीकी उही धर्म जानी संग भै उमादिनी उ मरी ।।
आफ्ना सेवकले दीयाको षुसीले नारि नली जो भन्या
राजा हुन् अति सत्यवादि सबमा अध्याय / सोह्रौ कह्या ।। १६/१६
पुरानो बातको अर्जी
( वि.सं. १८४३-५० तिर )
श्री अैरश्वर्य सँगै भुवन् पृय बनी वीर्घेथितीमा अनी
तिन्पुस्तासँग नाति साथि जितमा कस्मिल्लि जित्वात् पनि ।
सद्धे ध्यान् हित योगिमा यछ वनी श्री पृथ्विनारायणी
अक्षर्मा न ति भै ति पूर्ण पदमा हे नाथ स्वै गाथ् धनी ।१।
चौबिस् बाइस लाष विस् सँगमहाँ बाउन्न कुत् भुत् बनी
जञ्जाल जाल जलाल लस्करि घना पत्थर्कलामा पनि
जव्वर्थर्उमरा बराह चहुँर्वसाँध् सव् मिल्याका बनी
कायम् पाहड चक्रवर्ति नृपमा पृथ्वीन्द्र ईश्वर् भनी ।२।
माँहाराज् पृथिवीन्द्र साह तृपका अष्त्यार नायक् बनी
चौबिस् बाइस राजय दिग्विजयमा औतार्भयाका भनी
श्री बाहादुर साहदेव थितिमा चार्वर्जम्याजन् गनी
चाकर्बेस बुबाज्युको छ कविलास्पुर्हान्न जान्या अनी ।३।
भन्न्या अर्जि र मर्जि पाइ प्रभुमा दिल् मिल् भयाको असल्
त्याभैँ ज्वान् कविलासपुर्दलनमा गर्दै रसद्को तसल्
चार्वफौज जम्या डंडाक् झञि नकल् समसेर्पना भै फसल्
बाजे वीर चरन् झुक्यो चहुँदिशा तप्सील् छ संक्षेप् असल् ।४।
मुष्त्यार्खास सरुप् कजाँञि पगरी श्रीनाथ कम्पिन् पनी
अैषमान् सिंह पुरानु गीरष सँगै हित्काजि दोश्रा बनी
सर्दापरिथवीर् भँडारि सँगमा भै देविदत् कुम्पनी
अर्धर्साथ वराह सङ्ग उमरा सङ बन्धु राना अनी ।५।
तेस्रो वष्त छ यो लडाञि तनहौं मिल्दा र फुट्दा महाँ
चौविस्का पछि लागि भुप् हर्कुमारेदत्सेन नाच्दा जहाँ
मद्दत् फौज् अघि विस्नुमल्ल नृपमा जम्मा भयाका वहाँ
गाम्ठाम्का उहि वंश लस्कर महाँ विस्तार्सकिन्छन् कहाँ ।६।
बेलकोट् साफ भयो र गाइ द्विजमा भर्पर्छ गोर्षा भनी
गछ् भै जैसि जम्मा र पक्रन महाँ श्री सिंह नायक् गनी
गैया षाइ डँडाक् अडयो जङ्गलमा भन्दै ति जैसी पनी
धाया बिन्ति जयप्रकाश बहना भै धुम् धडाका वनी ।७।
काली गोरष थर्सहाय नृपका तत्पूर्ण हिंसत्वमा
कृष्णार्ज्जुन् मिलि भार पूर्ण विच झै कल्को कलक् कंसमा
दाता जान्दइ बिस्नु मल्ल नृपका दातव्यका अंशमा
रिस् गर्दा रणजीत भूपति कुद्या भै जंग विध्वंसमा ।८।
स्वै गज् जैसि उठया उठाइ कहिं क्यै टुट्फुट् रजौटा अनी
अग्ध्यारै ढप थाह भै चहुँतरफ् स्वैपूर्व पश्चिम् गनी
भारा केहि गया गल्या जइसिका पन् फुट्कराजन् पनी
डाँड्या केहि प्रयोगमा पसिमल्या यै धुम् धडाका बनी ।९।
बिच् माँहा कविलासपुर् सर गरी दातव्य छोड्दै अड्यो
क्यै बाइस् चउविस् मिल्या झञिं हुँदा आड्मा फउज् क्यै बढयो
हो हो काहल हेरि फेरि लड लौ डंकादि गोर्षा चढयो
काली गोरष फौज वर्णन असल् गाथ्का अगाडी पडयो ।१०।
उस्तै ध्यान अनेक जोगिसँगमा छन् जोगिनी-सङ्गमा
देष्न्या चौबिस गैह्र वैरि तनहौँ हाहा पर्यो हङ्गमा,
च्यात्छन् आड कुँढा षुँडा र षुकुरी सम्सेरका रङ्गमा
भाग्या गैह्र तन्हौं वहाल रणमा फत्यै भयो जङ्गमा ।११।
क्ये धेर्लोत् परि वैरिभागि त गयो आड् कोट कायन् भयो
गोर्षा पट्टि त एक् जवान् कन बडै घा लागि बाँच्दै रहयो,
पायो खर्च इनाम खिल्लत असल् सम्सेर्पना हित्कह्यो
जित्त्भै त्यो कविलासपुर्कटकमा विस्तार यो भैगयो ।१२।
स्वै ठाम् काजी सरुप् अडेर दुइ वर्काजी र सर्दार्अनी
सोमेशवर्पुर हान्न सङः भरि रसद् जम्दै गया फौज् पनी,
श्रावण्मा अघिको कटक् भदर् यो ढाङःढुङः भर्या, भाव् पनी
ठिक्कै भी रणिमा रणा झञि बन्यो विस्तार गाह्रावनी ।१३।
चितवन वन विल्का फेरि वाहाल् चलाया
चहुँदिश पनि वैरी बैरिका पित् गलाया,
वरिपरि बसि वैरी मन्मनै मन् जलाया
छुटफुट पसि आया गुन् लिया काम लाया ।१४।
साजवटसँग माँहा रौतहट् साथ धायो
मिलि छलि मकुवानी क्यै वरस् ढाँटि खायो,
बुझिकन घरघर्गै प्राचिनै साँध आयो
सहज मिलि मधेस्का रैतको फौज धायो ।१५।
अकबरि अकबर्का छाप् असर्फी लियाका
रयतसँग लिकायत् चौधरी गाँसियाका
फउज क्षसि र माछा वस्त्र त्ल् घ्यू लियाका
नृपति दरस अम्मृत् मूर्तिमा रस् पियाका ।१६।
आम्छन् सब् जिमिदार्असर्फि कपरा पट्ना नजारान् गरी
लाग्या तङ्गि असर्फि माल चंहुवर्पट्ना भकारी भरी
जोर्छन् हात खडा भएर चहुवर्मिल्छन् तसल् दिल् धरी
ईश्वर् सिंहप्रताप शाह नृपमा गाथ् झैं प्रजा मन् परी ।१७।
अर्जि बात छ पुरानु त ताँहाँ
कीर्ति नीति तपसिल् गरि जाहाँ
त्यार्गरुन् कवि अनेक् रितमाहाँ
दान् षरच् गरि पुगोस् न त काहाँ ।१८।
काँमधेनु नृप कीर्ति सकल्मा
भूपराज पृथु झञि अकल्मा
विष् र अम्मृत पियाइ नकल्मा
सृष्टि स्वै छ थिति चल्छ अदल्मा ।१९।
फत्त्यै भै दुई पुर्सरुप्कन त क्यै क्यै जो थियो सो फुक्यो
लाल् चन्दासित आरज्या तिरथमै काँध्मा जनै खुप् झुक्यो
मुख्त्यालंस्करमा महक् चहुतरफ् क्यै खर्च ज्यादा चुक्यो
विस्तार्छन ति समर्थिया चहु दिशा क्यै काल पर्दा ढुक्यो ।२०।
सर्दाह्रै कविलासपुर्गढमहाँ स्वै कम्पनीसङमहाँ
सोमेश्वर्अइमानसिंह ति रह्या हित्कुम् पनि सवै जहाँ
गोर्षामा बलि बानिञाँ महुतरी मान्साहि क्यै रात्महाँ
डिठ्ठामा धरणी ति जोसि थरमा अर्ज्याल् रह्याका तहाँ ।२१।
तिन् लोत् पारि नयन् विभूतिको दस् लोत पार्दा पनी
चिन्हल् गर्द्धन छातिका लटकमा रुद्राक्ष कण्टा बनी
विस् लोत् पारि त ढालका सँगमहाँ घण्टा चँवर्छन् गनी
यक्लोत् पारि त लट्पटा॥ पगरी ज्वान्का चिन्हल्मा अनी ।२२।
ठाडो ब्राह्मणको तिलक् सँगमहाँ हित् क्षत्रिको राम् तिलक्
तिन्धर्क्या षसको तिलक् उहि नकल् लाल्धेर्मगर्को तिलक्
यै ढप् सिन्धुर क्यै गुरुंकन तिलक् नेगीक जल् यै तिलक्
धरेका तेर्छि दुवै ती जैसिकी तिलक् वर्भूद यक् बुँद् तिलक् ।२३।
जात् काम् चन्धनमा पुसाक थितिका देख्दै ठहर्न्या अनी
नक्कल् पारि छुपाइ भेस कहिं क्वै आया गर्या् ढाँट् पनी,
चाँडै सास्ति समेत पाइ थितिका जाल्मा मिल्यो त्यो बनी
यसेता न्याय थिया बुढाहरु महाँ हुन्थया अटर्नित् भनी ।२४।
भंन्या केहि कतै कतै अरु कुरा धर्धर्महाँका अनी
न्या अन्याय त जो जहाँ जति सुन्या सन्धया जप्या झैं बनी
अर्कैका झगरा कुरा हित हुन्या सन्सारी माया पनी
क्या आश्चर्य रहेछ मोह भवमा हित्सङ्ग ली लौ धनी ।२५।
सहर्गोरषा कान्तिपुर् तप्तमाहाँ
तृपत् न्यायमा विक्रमादित्य जाहाँ
धरन् चारवर्देशमा कीर्ति जाहा
सबै विन्ति विस्तार यो सक्नु काँहा ।२६।
सुभन् ढाक्रया उदयानन्द जोसि अर्ज्यालको हाजिरी ।
