Gayatri Kumar Chapagain stands as a noteworthy figure in contemporary Nepali literature, distinguishing himself as an accomplished poet, essayist, critic, and storyteller. His literary journey, deeply rooted in the social and political realities of Nepal, reflects a keen sense of observation and a profound commitment to humanistic values. Born in the mid-20th century, his life has been a dynamic interplay of education, teaching, social work, and prolific literary creation.
Early Life and Educational Foundation
Gayatri Kumar Chapagain was born on Mangsir 8, 2012 BS (approximately November 24, 1955 AD), in the historic and culturally rich village of Dingla, Bhojpur district, which lies in the eastern hilly region of Nepal. He was born to Dandapani Chapagain (father) and Yuvakumari Chapagain (mother).
His educational pursuit culminated in a Postgraduate degree in Nepali, which he achieved with a First Division. This rigorous academic background in his native language
A Career in Education and Social Engagement
Chapagain dedicated a significant part of his professional life to the field of teaching (Peshā: Shkshan). His commitment to education saw him serving in prominent institutions in Eastern Nepal:
Shree Arun Uchcha Ma. Vi., Dingla: He taught at this high school in his birthplace from 2030 BS to 2055 BS (approximately 1973 AD to 1998 AD), contributing to the academic development of a generation of students in the region.
Shree Saraswati Uchcha Ma. Vi., Jhorahat, Morang: Following his tenure in Bhojpur, he continued his educational service in the Morang district, a vital hub of Eastern Nepal.
Beyond his direct involvement in education, Chapagain’s life has been characterized by active participation in social and literary organizations, reflecting a deep engagement with his community and the broader cultural landscape:
Life Member: Nepal Red Cross Society (a commitment to humanitarian service).
Life Founder Member: Sahitya Sangam, Dingla (a key role in establishing a literary forum in his birthplace).
Life Member: Dr. Narendra Chapagain Smriti Pratisthan, Biratnagar.
Member: Chapagain Sewa Samaj, Biratnagar.
His organizational involvement extended to the realm of journalism and editorial work, further showcasing his versatile contribution to Nepali letters:
Co-Editor: Nari Watika, Morang (a quarterly bulletin published by the Nari Vikas Sangh, Biratnagar).
Co-Editor: Sangam Abhiyan monthly, Biratnagar.
Cooperative Editor: Shadananda Smriti Granth (2052 BS/1995 AD).
The Literary Genesis and Philosophical Outlook
Gayatri Kumar Chapagain's literary interest was sparked early in life, during his student days at the Sanskrit-Pathshala. He credits the humorous and satirical poems of his Gurus, Hari Prasad Kafle and Harihar Chapagain, for his initial inspiration. He recalls participating in a poetry symposium in his school days, where he was lauded by the visiting writer Nanda Kumar Prasai.
His formal literary debut occurred in 2033 BS (1976 AD) with the publication of his poem titled 'Shikshak' (Teacher) in the magazine Shikshak Jhalak, published by the District Education Office, Bhojpur. Since then, his works—including poems, essays, critiques, biographies, and stories—have consistently appeared in various newspapers and magazines. Many of the poems collected in his anthologies were initially composed as part of the 'Creative Paper' requirement during his postgraduate studies, a period where his poetic voice found significant refinement and focus, guided by his professors, including Chakrapani Khanal and Bharatraj Sharma.
His writing is deeply anchored in a socio-political awareness, as articulated in his "Writer's Column" (Lekhakko Kalam). He subscribes to the classical notion that "literature is the mirror of society" (Sahitya Samajko Darpan Ho). His works reflect the turmoil and challenges of his time, as Nepal navigated a transitional phase marked by:
Instability and Uncertainty: The country's political and social ground is described as "shaking," with society "going through a transitional period of instability."
Social Decay: He laments the pervasive influence of "injustice, anarchy, corruption, and instability."
National Crisis: A profound concern for the nation is evident, speaking of a "country in pain," "loss of ethnic identity," and "Nepal Ma (Mother Nepal) crying bitterly."
The Struggle for Existence: He poignantly notes the daily struggle of the populace, forced to "wrestle with death moment by moment" under the dark shadows of conflict and dispute.
Despite this grim backdrop, his writing is fundamentally hopeful, striving to articulate a path toward a better future. His poetic ambition, as he states, is to:
Seek and uphold: Justice, good governance, ideals, morality, nationality, and humanity.
Promote: Peace, harmony, brotherhood, and a sense of fraternity.
Confront and remove: Selfish interests, instability, and partisan narrow-mindedness.
Aspirations: To give "the warm sun of justice" to a populace plagued by despair and fear, and to raise the nation's and citizens' self-respect and awareness for constructive development.
Major Published and Forthcoming Works
While the provided snippet mentions his extensive work in various genres, a search of literary records confirms several of his published books, which solidify his position in the Nepali literary sphere. His known published works include:
| Title | Genre | Approximate Publication Year (BS/AD) | Note |
| Mulpani | Essays / Collection | 2071 BS (2014/15 AD) | A collection of his insightful essays. |
| Divorce Party: Katha Sangraha | Short Story Collection | 2074 BS (2017/18 AD) | Published by Purwanchal Sahitya Pratishthan. |
| Charkiyeko Ghar | (Genre not explicitly mentioned, likely poetry or essays) | - | Listed among his works. |
| Arunma Bahanda Bandai | (Genre not explicitly mentioned) | - | Listed among his works. |
| Tuwalale Dhakeko Man | (Genre not explicitly mentioned) | - | Listed among his works. |
| Forthcoming | |||
| Jaghanya Aparadhko Sakshi | Short Story Collection | (Under Publication) | Mentioned in the author's biography. |
His first collection of poems, whose name is not explicitly provided in the excerpt but which the "Writer's Column" introduces, was a moment of pride for him and a testament to the guidance and encouragement he received from literary stalwarts like Prof. Dr. Hemang Raj Adhikari (who penned the preface), critic and academician Dadhiraj Subedi, and academician Krishnabhushan Bal. He also acknowledges the encouragement received from the renowned linguist Balkrishna Pokharel and fellow poet friends in Biratnagar.
Personal Life
Gayatri Kumar Chapagain is married to Anju Chapagain. His personal and family life appears to have provided a nurturing environment for his literary pursuits, which have continued even amidst his rigorous professional and social commitments.
Legacy and Conclusion
Gayatri Kumar Chapagain’s biography is a testament to a life devoted to Nepali letters, education, and community service. Spanning decades of the nation's critical transformations, his literary output provides an authentic and critically engaged voice. From the remote hills of Bhojpur to the literary circles of Biratnagar and Kathmandu, his work, whether in the classroom or on the printed page, has consistently sought to instill higher ideals of morality, patriotism, and social justice. As a writer who views creation as a necessary response to the socio-political decay, his enduring legacy lies in his commitment to being a conscious and compassionate chronicler of the Nepali experience, always striving to be a torchbearer for a 'well-cultured society' and the 'dignity of the Nepali people'. His forthcoming works, such as the story collection Jaghanya Aparadhko Sakshi, promise to continue his valuable contribution to Nepali literature.
काव्य-वाटिका तिमी साहुको रिनलाई बिर्स, म बजारको महङ्गीलाई बिर्सन्छु । तिमी छिमेकीको बलमिचाइलाई बिर्स म बेथितिको घेराबन्दीलाई बिर्सन्छु । तिमी हराउन लागेको माटो सम्याएर नैतिकताको बीउ छर, म सुस्ताउन लागेको आदर्शताको बेर्नाहरू सार्छ तिमी दण्डहीनता पुर्ने खाडल खन, म भ्रष्टताको रछ्यान पुर्ने काम गर्छु तिमी बसन्तको बिहानीलाई डाक, म सन्ध्याको आरती उतार्न, कोइलीलाई डाक्छु, तिमी सगर थाम्न नसक्ने हुटिट्याउँको हूललाई बिर्स म मौसमसँगै रङ्ग बदल्ने छेपाराहरूलाई बिर्सन्छु । आऊ ! एकछिन नै सही, साना नानीहरूको भाँडाकुटी खेल नै सही, हामी हाम्रो काव्य-वाटिकालाई सजाउँ, आनन्दानुभूतिको वर्षा गराऊँ आफू आफू भित्रै हराऊँ अर्को छुट्टै संसार बसाऊँ । तिमी प्रकृति हराभरा पार्ने मनसुनलाई डाक, म वेनियम दखल गर्ने भनसुनलाई बगाउँछु तिमी जातीयताको कल्मषलाई फैल्याएर विभाजनको रेखा कोर्ने काला-बादलहरूलाई पक, म आफ्ना पुर्खाहरूलाई व्युँझाएर उनीहरूकै रगतको होली छरिदिन्छु । तिमी इमानका पहाडहरू जगाऊ म आफूभित्रको स्वाभिमानलाई उठाउँछु । तिमी ढल्न आँटेकी आमालाई टेक्ने लट्ठी देऊ म लडखडाएको हिमाललाई अडेस दिन्छु आऊ ! एकछिन नै सही, हामी हाम्रो काव्य-वाटिकालाई सजाऊँ आनन्दानुभूतिको वर्षा गराऊँ नयाँ फुल फुलाऊँ नयाँ संसारको संरचनामा रमाऊँ । तिमी शब्दशक्तिमा पाइन हाल, म वाक्यशक्तिलाई मुठा पार्छु तिमी नवरसलाई छर, म बिम्ब र प्रतीकलाई सजाउँछु । तिमी कोलाहल र प्रदूषणको संसारवाट उम्क म ढाँट र हुतिहाराको हूलबाट उम्कन्छु । तिमी विद्रोहले कोपरेका आला घाउहरू वि म छाउन नदिएर लडेको घर बिर्सन्छु । तिमी अलिकति समय निकाल म अलिकति आफ्नो युगलाई डाक्छु । तिमी मेरा कुरा सुन, म तिम्रा कुरा सुन्छु । तिमी मेरो आँसु पुछ, म तिम्रो आँसु पुछ्छ तिमी मेरो हाँसो चोर म तिम्रो मुस्कान चोर्छु । तिमी परागसेचन गराऊ, में उल्लास र उमङ्गलाई फुलाउँछु । आऊ ! एकछिन नै सही, हामी हाम्रो काव्य-वाटिकालाई सजाऊँ आनन्दानुभूतिको वर्षा गराऊँ नयाँ फुल फुलाऊँ रमाइलो एउटा नयाँ संसार बसाऊँ |
अभिशप्त घर दिनभरि लडिरहे जून न झुल्केसम्म । कहिले बीउ भएन भनेर लडे कहिले आँठो मिलेन भनेर लडे । खै ! के भयो कुन्नि ! गैरी-खेतको हिलो आली सुकाएर उनी त सखारै त्रिवेणीको मेला भर्न पो हिडेछन् । फर्कदा, छिमेकीलाई पो दोषेछन् भलवाडी गैरीखेतमा हुल्यो भनेर । खेत रोपेनन् बीउ चराए । आजकल आकाशमा जून ताराले छानावाट चियाउँदा नानीहरूले अब के खाने भनेर चिच्याउँदा, उनी बर्बराउँदै भन्छन्:- 'आमालाई अक्करको भिरबाट अरूण नदीमा खसाइदिन्छु, बाबुलाई कालापानीको लेकमा अलपत्रै छाडिदिन्छु, छिमेकीलाई 'त्वम् शरणम्' भन्दै 'गैरीखेत' बन्दकीमा दिन्छु अलैंचे खर्क लीलामीमा चढाइदिन्छु ।' यो सरापेको भूमिमा बास बस्न कठिन भो त्यसैले नागरिकता बेचेर भोलि नै विदेशतिर कुलेलम पो ठोक्छु |
असारे भेल3सडकमा पोखिएको रगतलाई पखालेर न्याय गरेको अभिनय गरिरहेछ दर्के पानी, आहाल जमेको सडक टालटुल पार्न असारे झरीमा धमिलो पानीमा निथुक्क भिजेकाहरू, खोजिरहेछन् माछाहरू ! तरलताका खाडीमा अनिर्णयको बन्दी भाकामा लामा दिनहरूमा बिर्सेर असारे भाकालाई उडाएर आफ्नो आङको छारोलाई घाम तापिरहेछ समय । कहिले चर्केर कहिले दर्केर गड्याङ्गुडुको संत्रस्ततामा माउपोथीले चल्लाहरू छोपे अपराधलाई कालो बादलभित्र छपक्क छोपेर चम्किरहेछ - बिजुली न्याय - सङ्गतिको दुहाइ दिएर छपक्क भिजेकाहरू ! मनाइरहेछन् - विजयोत्सव लोकतन्त्रको खोल ओढेर घाम खोजिरहेछ समय । जँघार तर्न नसक्दा बाढीमा तुइँन चुडिएर खोलामा डुवेका छन्, नानीहरू ! ! डुङ्गा पल्टेर कोशीमा, मरेका छन् - बेहुलाबेहुलीहरू ! पैरोमा पुरिएका छन् बाढीमा बगेका छन्, आफन्तहरू ! जटिलतामा, विदेश छिरेकाहरू ठगिएर शरणार्थी बनेका छन् युवा युवतीहरू ! झाडापखालाका संक्रमणले थला परेकाछन् गाउँलेहरू ! उफ् ! कस्तो भद्रगोल र वेथिति यो असारे भेलको संवेदनाहीन मुटुहरू पनि झस्केकाछन् पानीमा निथुक्क भिजेकाहरू । कोरिरहेछन् - मानव विकासको सूचकाङ्क मनाइरहेछन् - विजयोत्सव गणतन्त्रको खोल ओढेर घाम कुरिरहेछ - समय । रोपाई गर्न तम्सेका निरीह किसानहरू ! मानो खाएर मुरी फलाउन वर्षे भेललाई खेतभित्र हुन कुटो कोदालोलिएर उभिएका छन् धेरै दिनदेखि 'झर्ला र खाउँला' भन्दै आगामी बालीको आशामा भलले कुदाएको मलखादलाई हेर्दै । निकास विनाको नाली विकास विनाको जाली खोलामा उन्न सडकमा पोख्न भलछोपुवा असारे दिन लुछाचुँडी खेलिरहेछ आँखामा छारो हाल्न, निनुक्क भिजेकाहरू ! मुजुरजस्तै नाचेर बर्सादमा बुनिरहेछन् - योजना मनाइरहेछन् - विजयोत्सव प्रजातन्त्रको खोल ओढेर घाम पर्खिरहेछ समय । |
Heading 4 भुरेभारे टाकुरे कुर्सीबाट लछारे भाँडभैलोलाई बटारे भागवण्डालाई खपारे, आज सडकमा तरङ्ग छ आज नेपाल बन्द छ । लुटलाट पार पसल भुटभाट पार मसल सडक हाम्रो पेवा हो भडक हाम्रो मेवा हो, आज सडक भरङ्ग छ आज नेपाल बन्द छ । च्याँखे थाप्ने दाउमा अर्धेलेको निहुँमा गुटबन्दी र स्वार्थमा, दोषादोषको झोंकमा, बाटो छेक बटुवा आगो बाल नटुवा जिउँदै बस जलाऊ ढाड डण्ठा बर्साऊ । अड्डा खोले चन्दामा पर्छन् आफैँ फन्दामा दुर्घटना पाइलामा चेतावनी काइदामा होडबाजी फाइदामा, अस्पताल नखोल सुत्केरीलाई नहुल नानीहरू भोकाऊ बृद्धहरू रोगाऊ मजदुर आफैं लडाऊ कारखानालाई बसाऊ माने, थाने मरून् कि ? सडक छाप झरून् कि ? पर्यटक घटुन् कि ? विदेश विरोध छरून कि ? उचाल्ने र पछार्ने हामीलाई लछार्ने पर्दाभित्र लुकाउने को छ भाइ ? नचाउने आज सडक भरङ्ग छ आज नेपाल बन्द छ । मान्छे कस्तो शून्य भो किन आफै उजाड भो आफू पर्ने खाडल किन खन्छौ ? घायल, आज सडकमा तरङ्ग छ आज नेपाल बन्द छ । डर' वास खेपेर मृत्यु बास देखेर बुद्ध राखी आँखामा युद्ध कै त त्रासमा, चूलो चम्को बन्द भो निमुखावस्ती शून्य भो धैर्यबाँध टुटाऊ संवेदना जगाऊ आज सडक भरङ्ग छ आज नेपाल बन्द छ । |
इलामको यात्राहप्प हप्प गर्मी, तप्प तप्प पसिना, धड्केको मुटु भड्केको मन, सबैलाई बिर्तामा छाडेर नागवेली परेकी चुरेमा जब म फन्को माछु तब असारे झरीमा श्रम र पसिनामा च्यातिएको चोली चिरिएको देखाउने आफ्नै चेली झै बिचरा चुरे ! ठाउँ ठाउँमा आफू च्यातिएको देखाउँछे चट्टानी रातो बगुवा माटामा सकी नसकी उभिन बल गरिरहेका तस्करका आँखाहरूबाट बचेका स-स्याना पोथाहरूले, कवाजी शैलीमा हातहरू हल्लाउँदै आफ्नो इतिहास, बताउँदै भन्छन् :- 'हामीलाई जसरी भए पनि जोगाऊ है ! आकासिदै जाँदा मध्यमा लालीगुराँसको माला पहिरिएर अन्तर्ध्यानमा पाथीभरा ! खै ! कता लुकेकी छिन् कुन्नि ! गोरेटोसम्म सिढी छापेर आँखालाई लोभ्याउँछिन् । अग्लो स्वागत गेट जस्तो ! गौखुरी टुपीमा, एकाध रूखहरू उमारेर टाउकोमा कन्याम ! कुइरोको सेतो बक ओढेर लुकामारी खेल्दै हुन्छे, उसका काखीमुनिका चियाका बगानहरूले आँखालाई चिस्याइदिन्छन् । घुम्ती र मोडहरूमा शीत र शीताङ्कका नयनले मलाई अङ्गमाल गर्छन् । मेरा रौहरू अनायासै ठाडिन्छन्, नाकले चिसो निश्वास फ्याँक्छ । मचानमाथिका भ्याङभित्रबाट परदेशीलाई देखेर लुक्दै डराउँदै हेर्ने नानीहरू झै इस्कुसका दानाहरूले लुकामारीको खेल खेल्छन् । लह-लह लहरिएका हरिया सागका फाँटहरूले चिसो वतासमा, आफ्ना हातहरू हल्लाउँदै, भनिरहे झै लाग्छ :- 'यो भूस्वर्गलाई नबिगार है !' आँखाको डिलमुनि लुके झै फिक्कल ओठमा लाली पोतेकी सुन्दरी इलामभन्दा माथि नै छु भने झै मुस्कुराउँछ, आमने-सामने भएर इलामको पशुपतिनगरको बाटो औंल्याउँदै भन्छे, 'मेरो बैंशालु यौवनलाई जोगाऊ है ! चाकाचुली खेल्दै, जब पाउमुनि दबिएकी माईखोलालाई नियाल्छु, कञ्चन सेतो पानीमा कुलुकुलु आवाज निकाल्दै साउती मारेर उनी भन्छिन् :- 'मेरो सुन्दरता नबेच है ! लुक्दै र भाग्दै गरेका सडकका किनाराहरूमा आफूलाई हराउँदै जब म पुनः आकासिन्छु महाभारतको यो शहर, वरपर, बिब्ल्याँटे, बरखोटे र मङ्गलवारेलाई छरेर तल बेंसीमा माईका पदचिन्हलाई यत्रतत्र छ्याल्ल ब्याल्ल पारेर इलामचोक ! मेरो स्वागतमा मुस्कुराउँछ । प्रकृतिको मनोरम छटामा चियाका अनौठा बुट्यानमा अरू थपिएका बुट्टाहरूमा कान्लामा उमारेर 'अम्रिसो' टारीमा गोडेर 'अदुवा' चिस्यानमा लुकाएर 'अलैंची' र्घस्यौटोमा सजाएर 'आलु र अकबरे' संधारमा उभिएर 'अतिथि सत्कार' स्वादमा चखाएर 'ओलन' आँखामा नचाएर 'अन्तुश्री' आफैभित्र गम्किएर यो पूर्वको अपूर्व शहर छिन-छिन मै, घाम-पानी र बादलसँगै नयाँ वर्षमा, घरि लुक्दै घरि देखिदै स्वागतमा मुस्कुराउँदै भन्छ 'मेरो पौरखमा आरिस नगर है ।' म प्रेममा पग्लिएर पानी पानी हुन्छु आत्मविभोर हुँदै सुस्ताउँछु । |
उपत्यकामा जात्रा उठेको छअनौठो संगम ! उत्तरी ध्रुव र दक्षिणी ध्रुव विकर्षणमा होइन, आकर्षणमा गाँसिएका, भिन्न उमेर, भिन्न पेशा भिन्न स्थिति, भिन्न परिस्थिति खेपेका मानिसहरू एउटै बाटामा एकाकार भएका कथित विज्ञान जिल्लिएको छ, उत्तर-पश्चिमी वायु चलेको छ, घर-घर हल्लिएको छ, टोल-टोल चलमलाएको छ, न कुनै निश्चित वार न कुनै निश्चित तिथि उपत्यकामा जात्रा उठेको छ । मत्स्येन्द्रनाथको खटभन्दा अग्लो इन्द्रजात्राको लिङ्गोभन्दा पनि अग्लो रङ्गी विरङ्गी ध्वजा पताकामा त्रिवेणी संगम, विना माघे सङ्क्रान्ति विना कर्कट कान्ति उपत्यकामा जात्रा उठेको छ । पाटनको कार्तिक नाच, भक्तपुरका सिद्धि विनायक काठमाण्डूको सिठी नखः र घोडेजात्रा तिनै शहरको त्रिवेणीमा विना कार्तिक महिना विना अनन्त चतुर्दशी विना गणेश चौथी उपत्यकामा जात्रा उठेको छ । भ्रष्टताको कालो खास्टो ओढेको अलकत्रे सडकले यत्तिको भीडले परेड खेलेर कुल्चेको मार, कहिल्यै खेपेको थिएन, मूक दर्शक स्वयम्भूको डाँडाले यो धर्तीमा, विना धोती, विना जनैका पुजारीहरूको स्वरमा यत्रो स्वर मिसिएर प्रतिध्वनिमा गुञ्जिएको कहिल्यै सुनेको थिएन । शताब्दी पुराना पौवाहरूले जङ्गबहादुरको नाङ्गो तरवार देखेको अग्लो धरहराले आफ्नै छेउमा न कुनै फुल, न कुनै माला न कुनै भेटी न कुनै अक्षता एक हातमा नानीहरू अर्को हातमा हँसिया र खुर्पा बोकेर आइमाइहरू जात्रामा उत्रेको दृश्य कहिल्यै हेरेको थिएन । अवाक् स्तम्भ झै खडा शिवपुरी र चन्द्रागिरीले आफ्नै फेदीमा न कुनै ढोल, न कुनै बाजा न कुनै संस्कृति, न कुनै परम्परा उग्र वन डढेलो गतिमा प्रबुद्ध प्रवाहनमा मुटु नै कमाउने गरी केन्द्रबिन्दु नै हल्लाउने गरी निर्धारित जात्राको मार्ग छाडेर छानिएको मौसम त्यागेर कीर्तिपुरसँगै हुँडल्लिएर युवाहरू ! जात्रामा ओर्लेको चित्र, कहिल्यै सँगालिएको थिएन विपरीत गतिमा उपत्यकामा जात्रा उठेको छ यो गोरखनाथ र गोर्खालीको भूमिमा मानिसहरू खरिएका, धेरै वर्षको खडेरीमा मत्स्येन्द्रनाथ ! वर्सेछन् ठूलो झरीमा कृपा गरी पानी-पानीमा सडक टम्म भरिएको छ, दक्षिणी बाटो त कतै थुनिएन, कसैले सोचेको थिएन, झरी भए मात्र पुग्थ्यो, उनी त, चट्याङ भएर चड्केछन्, कस्तो दुर्भाग्य, गोर्खालीको भकभकी लास ढलेछन् सडकमा बुद्धको सालिक अगाडि, एउटा परदेशी ढलेछ भूमिमा सँगै गुच्चे केटा लडेछ छेउमा । उफ् कस्तो उद्वेग र उन्माद उनको कार्तिकेय ! पड्का बनेर पड्केछन् - बार्दली र धुरीमा बिचरी एउटी सुत्केरी ढलिछ कौसीमा उसको विधुर पति छोरोलाई औंलो चुसाउँदै निक्लेछ जात्रामा उफ् ! कस्तो वीभत्स दृश्य, अटाउनै नसकिने आँखामा । एम्बुलेन्सले बाटो पाएन सडकमा रेडक्रस जिउँदा मान्छे खोज्छ लासैलासको थुप्रामा डाक्टरले हेरिरहन सकेन, दृश्य आँसुमा कूर दमनका खेल मात्र हेर्नु परिहेछ इमर्जेन्सीमा ल्याउँछ पारी, मरणासन्न भन्नु परिरहेछ, बाँच्छ कि लग आई.सि.यू. मा, फ्याँक्छ रे वेपर्वाह, अधमरो ज्यान पाटीमा बिचरो ! प्राण अड्किन्छ रे, छटपटाइ धुकधुकीमा टाँसिदिन्छ सत्यतथ्य सूचना पाटीमा । नर्स आफैं पट्टी बाँध्छे, चोट लागेको छ -पाखुरीमा मुर्दाघरको पाले डराउँछ स्वै कोही बुझ्न आएन लास अझसम्म कति अमिलो गन्ध कुहिरहेछ बन्द कोठादेखि सडकसम्म । पाइलट सगबगाउँछ कसरी प्लेन उडाऊँ ? प्रतिकूल मौसममा फ्रैंकफर्ट जाँदा देखेथें एकसाँझ वर्लिनमा दीपावली जागेथ्यो ढाली पर्खाल आफ्नै संघारमा स्वै अझै हट्न सकेन तुवाले हुस्सु खाल्टो परेको उपत्यकामा । सलल बग्छ कवि आगो रगत जम्न नदिदै बीच सडकबाट उठाएर मसी झर्छ कलममा । वकिल रून्छ कहाँ खोजौं न्याय, हराएको छ मानव अधिकार - शून्यमा धर्ती थरथर कान्छ आकाश धरधर रुन्छ दिउँसै गिद्ध र कागको रजाइँ छ सिनोमा बीच सडकमा । सडक ओर्लन्छ प्राध्यापक/शिक्षक देख्तछ नानीहरू ! घिसार्दै समातेको कठालोमा किताब च्यापी झोलैसँग लडेछ नानी ! बीच सडकमा, भन्की रहेछ -भिंगा-मुखमा कसरी पठाऊँ ? मस्तिष्क छ, महाभुवरीमा । ठाउँ खोज्छ, इञ्जिनियर सहिद -स्मारक, कहाँ बनाऊँ अल्पिल्छ, कति नाम हराएको छ -इतिहासमा । भन्दछ नेता सैनिक मञ्च, सहिद मञ्च भएको छ, जसले धर्तीमा रगत छरेको छ, जिउँदै छन् -हाम्रा झण्डामा रक्तवीज उमाछौं, अझ ज्यूँदा हुनेछन् धुकधुकी बोल्छ उनीहरूको हाम्रा मुटुमा बुढापेस्ट र बुखारेस्ट प्राग अनि सोफिया झरेका छन् -हाम्रा मुलुकमा, विश्व मदत दरिलो छ, खडा गछौं, सिर्जन पुनः । प्रातः सन्ध्या, शङ्ख ध्वनि फुक्छ लण्डन दिल्ली ढक्क फुलाइ मुटु, नेपालीको सिहानीमा ठूलो आँधी र चट्यानहरू बर्सिएको छ, हिमालयको फेदीमा, पर्यटक मरे, युद्धस्तरमा सैनिक छन्, सडकमा आँधी घुसे झै बङ्गालमा कुल्के घाम ! झुल्किन्छ भने झै देखिन्छ - उपत्यकामा तैपनि, साँझ आरती बल्न सकेन, पशुपतिमा । विना भाद्र-कृष्ण प्रतिपदा विना 'सापरू' जात्रा चल्ने भ्याली पिटिदिनुपर्छ मरेका मान्छेका मुक्तिमा, घरघरबाट 'गाईजात्रा', टोलटोलबाट निक्लने यात्रा, चलाउने अनुमति दिनुपर्छ । मझेरीमा पोखिएको पानी जस्तो 'मन' एकै रातमा खस्किएको 'अनुहार' परम्परा विरोधी आफन्त । आकाशमा अड्किएको त्रिशङकु बन्दै जात्राको मार्ग तोकिदिनुपर्छ । सिंगारेर गाईहरू ! कृष्ण भेषधारी नानीहरू ! कालो दलेर, बोरा ओढेर सडकमा ओर्लिए, यसपटक नानीहरू नक्कली गहनामा निक्लन मानेनन्, उनीहरूलाई सक्कली गहना चाहिन्छ । पुराना लुगाहरूले हुन्न, नयाँ लुगाहरू चाहिन्छ, पोहोरका लुगाहरू देखाइए उनीहरू मानेनन् दशैंका लुगाहरू फेराइए अँह तैपनि उनीहरू मानेनन्, वास्तिल हान्ने पेरिसका भोकानाङ्गाहरू जस्तो जिद्दी उनीहरूको, उनीहरूलाई नयाँ लुगा चाहियो बाध्यता, नयाँ लुगा दिनै पर्छ किनकि मानिसहरू मरेका छन् जात्रा निकाल्नै पर्छ । अघि अघि गाई,पछि पछि नानीहरू ! भिन्न भिन्न वेशभूषा अनि मानिसहरू ! रगत पखाल्दै सिन्दूरे जात्रामा सडकमा निक्ले स्वतन्त्रता संग्राम-सेनानी सडकमा उत्रे जस्तो, बाजा गाजा परेडमा विगुल फुके जस्तो । शहरभरिका आँखाहरू सडकमा ओछ्याएर नाँच-गान, उन्मुक्त स्वरमा मुटुहरू सडकमा उफारेर जात्रा टोल टोलमा उठेको छ, पेटीमा भोज भतेर चल्छ, डबलीमा मन्त्री बन्छ र भाषण छुट्छ, व्यङ्गय टुट्छ, गडगडाहटमा ताली वज्छ जात्रा घर-घरबाट शहरमा निक्ली सकेको हुन्छ । सिङ फुक्लेका साँढेहरू ! पुच्छर लुकाएर भाग्छन्, भीडमा रनथनिदै एकादुई, जात्रा विथोल्न चोरी दाउले जाइलाग्न खोज्छन् तर के जोड चल्थ्यो, आफैँ मारमा पर्छन्, तिनीहरूको आश्रय स्थल पाटी आँधीमा खण्डहर बनिसकेको हुन्छ, फुलमाला-अवीर छरेर सडकमा जात्रा गम्की सकेको हुन्छ । साँझ उपत्यका, दीपावलीमा बल्छ, विना तिहार, विना भाइटीका विना द्यौसे, विना भैलो उपत्यकामा दीपावली भित्रिन्छ, बादलबाट चियाउँदै कको जून, टहलिएर हेर्छ, उसले यत्रो ठूलो बढाइँमा उपत्यका गम्केको कहिल्यै देखेको थिएन । भोलि उपत्यका माथिको बादल फाट्छ, क्यारे ! सुनौलो क्षितिज, सडकमा ओर्लन्छ क्यारे ! पूर्वाभ्यासमा रङ्गिएको रङ्गमञ्चको रङ्गीन दृश्य झै उपत्यकामा जात्रा उठेको छ उपत्यकामा जात्रा बढेको छ, उपत्यकामा जात्रा गम्केको छ । तैपनि वसन्तको मध्यान्हमा उपत्यकामा जाडो भने हराइसकेको छैन । |
एकतापोखरीमा कमलको फुल फुले झै झाडीमा अर्ना र गैंडा लुके सिमसारमा मौसमी चरा नाचे राजमार्गमा गाउँशहर जुटे झै गलाका मालामा धेरै संस्कृति उने बिहेमा बरियाती र सरियाती भएर चाड पर्वमा 'गोठाले' र 'सुकरातीलाई' डाकेर मातृभाषामा भाषा र भाषिकालाई जोडेर खेलेर होली बोकेर झोली पुजेर खोला काला र गोरा पहाड र मधेश मङ्गोल र आर्य सँगसँगै सँगालिएको छ 'हाम्रो एकता सीमानाका पर्खालहरू भत्काएर तराईको उष्ण भूमिमा । खोपिएका भीर र पाखाहरूमा नदीले चिरेका खोच र बेंसीहरूमा नाचेर साकेवा उँधौली र उँभौली सिन्चेर पसिना उकाली र ओराली, डोकालाई सुस्ताउन चौतारी रउसेलाई मस्ताउन दोहोरी उचालेर भञ्ज्यारूलाई पछारेर झर्नाहरूलाई, प्रतिदिन जागेर भालेसँगै रूएर न्याउलीसँगै ढिकी र जाँतोमा मेला र पातमा नुहाएर मनसुनसँगै हिडेको छ गोरेटोमा 'हाम्रो एकता' पहाडमा । चुट्के र हाक्पारेको भाकामा द्यौसी र भैलोको नाचमा सँगालेर 'धाननाच' आँगनीमा डाकेर रानीचरालाई फुलाएर फुल सुनाखरीलाई अँचो र पैंचोमा सुख र दुःखमा मर्दाको मलामी जिउँदाको जन्ती कलम सारे जस्तो संस्कृति एकै ठाउँमा रमेर हिंडेको छ, 'हाम्रो एकता' पहाडमा । शिरमा चाँदीको श्रीपेच पहिरिएर पोल्टोमा हरियो चौरीमाथि व्युझेका खर्कहरूमा, प्राकृतिक फुलहरूमा जङ्गले ढाक्ने गरी लालीगुराँस फुलाएर लुकेका ताल तलैया, आँखामा डाँफे, मुनाल कस्तुरीसँग फुलेको बुकीफुलको सुगन्ध चौरी जस्तै 'भालु' ढाकिएको 'आलु' हिउँ र तुसारोमा यार्सागुम्बा र पाँचऔंलेमा बख्खु र दोचामा निगालो र मालिङ्गामा रमेको छ 'हाम्रो एकता' हिमालमा । गल्छीमा बगेको हिमनदी गोरेटो कपेर बनेको किनार पाहुनालाई थिरिथिरी थिग्याएर उचालेर हिमाल मानी घुमाउँदै सेलो र च्या ङसँगै डम्फूको तालमा चखाएर चिया नुनको बालेर बत्ती घिउको बुद्धका आँखाजस्तै, बलेको छ 'हाम्रो एकता' हिमालमा । गोलो धर्तीमाथि कहीं अग्लिदै, कही होचिदै कही जम्दै, कही पग्लदै, माटो र पानीमा हिउँद र वर्षामा देखाएर टाढा आकाश गङ्गामा नक्षत्रहरूसँग बल्दै डाकेर सिर्जनाका फुलहरूलाई घुम्न र रम्न लागेको छ, 'हाम्रो एकता' संसारमा । जातीयताको खास्टो फालेर म निष्कलङ्ग भएर आएको छु मलाई सिङ्गो 'मानव' भने पुग्छ । च्यातचुत पारेर धर्मभीरूतालाई मैले मेरो गुरूलाई तुलनाको दर्शनले दाँजेको छु । केवल मेरो धर्मलाई सिङ्गो मानवताले ढाके पुग्छ सबै रङ्गका संस्कृतिको कलम सारेर, म नील नदीमा 'पिरामिड' भएर उठ्न सक्छु । अमेजनको किनारमा 'माछापिक्छु' बनेर जुर्मुराउन सक्छु व्यर्थे 'थेम्स' र 'राइन' मेरो आरिस गर्छन्, हाम्रा महको घारको भो भो कमिलाको ताँती बनेर नआऊ मैले सगरमाथामा बुद्धकी छोरीलाई जन्माएको छु । अग्लो होचो नभन कालो-गोरो नभन बदलेर गीत र सङ्गीतलाई फेरेर मन र मुटुलाई मानव मानवको बीचमा फुल्न र रम्न सकछ 'हाम्रो एकता' संसारमा । भुलेर पनि अब, नागासाकी र हिरोसिमामा बम बोकेर नआऊ मानवताको कलङ्क, आँधी र सुनामी लिएर न आऊ । वनमा ढडेलो सल्काउने आगो लिएर नआऊ आकाशमा गर्जेर, मृत्युको कोलाहल व्युझाउने चट्याङ भएर नआऊ। हामीले हाम्रा मुटुमा लागेका काला धब्बाहरूलाई पुर्न सकेका छैनौं, आला घाउहरूलाई बिर्सन सकेका छैनौं । तर पनि, हामी मौरीको घार जस्तै कमिलाको ताँती जस्तै भएर बनाउन चाहन्छौं संसार एउटा, 'फुलबारी' मानव एउटा 'फुल' यसैमा रम्न र जम्न सक्छ, 'हाम्रो एकता' संसारमा । |
कवि बन्ने रहरन भाव सौन्दर्य, म छर्न सक्तछु विचार बीजै न उमार्न सक्तछु न छन्दको ज्ञान न ता अलङ्कृति म ता कसोरी कवि बन्न सक्छु कि ? न शब्द गङ्गा, न कला छ सङ्गति हराउने सङ्गीत तालको गति न चम्कने त्यो बिजुली सरी मति अहो ! कसोरी कवि बन्न सक्छु कि ? न बिम्बछाया, न त भो प्रतीक नै न दृश्यछाँया, न त भो सजीव नै न पार्न सक्छु रसले त सिञ्चित म ता कसोरी कवि बन्न सक्छु त ? न ता कुनै मानव धर्म जान्दछु न ता कुनै विकृति छल्न सक्तछु न बोल्न सक्छु जनलोक बोली नै अहो !कसोरी कवि बन्न सक्छु नै ? दरिद्रको भोक न टार्न सक्तछ म रोगीको रोग न हर्न सक्तछु न शोक सन्ताप म तार्न सक्तछु म ता कसोरी कवि बन्न सक्तछु ? न पार्न सक्छु मनमा भरङ्ग नै न सार्न सक्छु, तनमा तरङ्ग नै न घोच्न सक्छु, मुटुमा चसक्क नै अहो ! कसोरी कवि बन्न सक्छु नै ? न आँट गर्छु धरती उठाउने न वाद रोज्छु, पसिना बगाउने न आँसु पुछ्छु जननी मुहारको म ता कसोरी कवि बन्न सक्छु कि ? न ता कुनै नूतन मार्ग रोज्दछु न प्रेमको त्यो रसरङ्ग जान्दछु, न व्यङ्गको वाण प्रहार गर्छ मै म ता कसोरी कवि बन्न सक्छु नै ? न कल्पना सागर डुब्न सक्छु, मै बदल्न सक्छु, न त यो समाज नै न आँधी ल्याए न त त्यो भूकम्प नै म ता कसोरी कवि बन्न सक्छु नै ? न सत्य सन्देश न वा सचेतना न थेग्न सक्छु, युगको त कामना न हाँक्न सक्छु, यस देशको रथ अहो ! कसोरी कवि बन्न सक्छु त ? |
कानुनी राज्यआजभोलि, शहरका मुटुहरू ढुकढुकी हल्लेका छन्, जङ्गलको चरीबाघ ! शहर पसेको छ, चिडिया खानामा थुनिएला कि भनेको त ! दरबारमा पो बास बसेको छ । उसले चिथोरेका आला घाउको रगतले न्यायालयको कठघरा भिजेको छ संत्रासमय घण्टीको स्वीच बन्द गरेर बिचरा जज ! फिरादलाई मुल्तबीमा राखेर प्रमोसनको डबलीमा लुरूलुरू हिडेछन्, चाकरीमा कानुनका धारा खल्तीभरि भरेर मख्ख परेको छ रामशाहको गोरखा भूमि । कानुनी राज्यको प्रत्याभूति पाएर दङ्ग परेको छ घायल न्यायका नौसिङ पचाएर टुलुटुलु हेरिरहेछ - विधिको शासन श्रीमान्का परिभाषामा आफैँ हराएर । |
कामना मैलोधैलो अझ सगरमा खै तुवाँलो हटेको ? बाढी रोके, तर बगरमा पानी देखें धमीलो छाम्दा आफ्नै मनविच कतै त्रास बाँकी रहेको भै दे हुन्थ्यो, यस शरदमा दीन-रातै उज्यालो । रो भन्छू अब त जमरा छैन आस्था मरेको लाऊँ, भन्छु अब विजयको मान सम्मान टीको काली दुर्गे घर घर जमून् शक्ति संकल्प प्यारो भै दे हुन्थ्यो, यस शरदमा जूनघामै उज्यालो । उल्यों मेलै जब सडकमा किन्नु के ठेलमेल, साह्रै भारी अधिक बढि भो छाम्नु पर्ने निधार कस्तो आयो समय हठको च्यात पर्दा उघार भै दे हुन्थ्यो, यस शरदमा गृह हाम्रो सुधार । चेली गन्छिन् दिनदिन कठै ! माइती सम्झी रून्छन् पर्देशीले पल पल कठै ! आँगनी पुग्छु भन्छन् बाटो छेक्नू सकल जनको हुन्न गन्तव्य देऊ साझा पृथ्वी अमर महिमा, माझ उम्भिन देऊ । द्यौरालीमा अब समयको भाकलै भाक्न देऊ चौतारीमा रमझम गरी कामना साट्न देऊ दाँतेरीमा बस उठ गरी पीङमा भुल्न देऊ भै दे हुन्थ्यो, यस शरदमा फैसला मागि देऊ । -२५- नानी हेर्छन् सब झिलिमिली आशको चाड सम्झी लक्ष्मी हिंड्छन्, चपल गतिमा हात सर्दै उजेली फूलैमाला उनन संगि हो ! स्वागतै गर्नुपर्ला भै दे हुन्थ्यो, यस शरदमा गाउँबेसी उज्याला । हिंसा त्यागेस् अति नरबली थेग्न सक्दैन देश हार्ने को हो ? जित छ कसरी ? होस राखे विवेक व्यथै जाला घडि समयको विध्न टार्ने विचार सुन्दे हुन्थ्यो, यस शरदले शान्ति हाम्रो पुकार । फुल्नै देऊ सबल सपनी देविका भक्तिसाथ पुज्नै देऊ, अब त जननी फूलमा राखि माथ आशीष् देऊ गति मति बढेस् देश बन्दी नराख मै दे हुन्थ्यो, यस शरदमा चाहनाको निकास । कस्तो खेला लत समरको देश पारे धराप भेंडा हुन्नन् सकल जनता सोच्न थाले सराप देशै हाम्रो मुटु धकधकी फेर्नु पर्ने मुहार फुल्दे हुन्थ्यो, यस शरदमा फूल स्नेहोपहार । |
कलाकार म सागरबाट उठेर बिन्दु-बिन्दुमा उनिएर हरियालीसँग मितेरी लगाउन, पानी बनेर आउँछु, तिमी भावनाको कुटो लिएर बस । म कलिलो कोपिला बनेर रात तापमा छिप्पिएर समयसँग परिभाषित हुन, घाम बनेर आउँछु, तिमी कल्पनाको कोदालो लिएर बस । एकपटक कोशिस गरी लेखेर त हेर लेख्न यहाँ कत्तिको गाह्रो हुन्छ । म वर्षाबाट व्युँझिएर रङ्ग रङ्गमा रङ्गिएर खोल्सीहरूलाई सजाउन इन्द्रेनी बनेर आउँछु तिमी टिप्न सक्ने कुचि लिएर बस । म साँझ बिहानबाट प्रेरित बनेर फागु होलीको कोसेली बोकेर हिमाललाई सिन्दुरले पोत्न क्षितिज बनेर आउँछु तिमी प्राकृतिक क्यानभास सजाएर बस । एकपटक कोशिस गरी चित्र कोरेर त हेर चित्र बनाउन यहाँ कत्तिको गाह्रो हुन्छ । म हीमशीलाबाट पग्लेर थोपा थोपी बटुलेर निरन्तर श्रमलाई गति दिन, छाँगा बनेर सुसेल्छु तिमी सारङ्गी लिएर बस । म लेक बेंसीबाट जन्मेर तल-माथि सरेर मुटुसँग उफ्रन हावा बनेर आउँछ, तिमी भाका टिपेर बस । एकपटक कोशिस गरेर गाएर त हेर गाउन यहाँ कत्तिको गाह्रो हुन्छ । म अन्न भएर आउँछु म पानी भएर धाउँछु म हावा भएर गाउँछु म कल्पना भएर व्युझन्छु तिमी मेहनत साँचेर बस । एकपटक कोशिस गरी बाँचेर त हेर जीउन यहाँ कत्तिको गाह्रो हुन्छ । |
झरी जब मस्तिष्कको महासागरलाई जीवनका तीता-मीठा सूर्यले तताउँछन् तब प्रचण्ड तापमा, कुहिरो उठ्छ, अनि बिस्तारै जल-वाष्पका बिन्दुहरू टिपेर भावनाको मनसुनी हावा बहन्छ । जब त्यसले, चेतनाको जङ्गलमा बहदै मनको पहाडमा ठक्कर खान्छ, अनि लेखनीको बाटोमा, झरी बनेर बर्सन्छ । त्यो झरीमा समुद्रका नुनिला रसहरू बर्सन्छन्, त्यो झरीमा - बिहानीका सपनाहरू खस्छन्, बादलभित्रै सूर्य हराउँछ । झरी ! जङ्गल र पहाडलाई अँगालेर सुसेली स्वरमा बर्सन्छ । व्युझाउन पहाड र जङ्गललाई पोखाउन मनसुनी हावालाई भूगोलको रेखामा, झरी यसरी नै बर्सन्छ । |
तालिमको मर्मकल्पें, सङ्गितको प्रमाण पहिलो, त्यो लोभलाग्दो थियो सम्झे, भाग्य रहेछ हेल्छु सहजै जो ख्यालख्यालै थियो । हौंला है ! अब ता समर्थ दुनियाँ देखेर छक्कै परोस् दौडेथे सहसा पुग्यो रहरको, भुङ्गे खरानी पर्यो ॥ निद्रा भोक र प्यास के कति अझै वर्षे झरी टेर्दिन, ग्रीष्मै ताप खडेरीको छ सहने, जो विध्नले तर्सिन जप्दो ध्यान छ योग रूप दृढको धेरै थिए कर्म पो, छुट्टी लिन्नँ, विरामी हुन्न किन हो ? च्यूरा फलामे पर्यो । बोकी चाङ कितापका घरिघरी छात्रै बनें निर्मल झोला कण्ठ सरि भयो हृदयका, होला कि यो फायल ? स्वप्नै सङ्गितको छ पूर्ति कसरी ? सम्झेर तर्सन्छु म भो ! आफन्त नदेउ प्रेम-रसको भ्याउन्न निम्तो लिन । मेरो तल्लिनता र कार्यक्रम जो देखेर क्यै तर्सिए कस्तो मोह बस्यो न छाडूं मन यो व्युझेर मै अल्पिएँ मेरो त्यो ममता बढेर सहसा पेसासँगै झाङ्गियो छात्रै मित्र रहे घरै सदनमा देशैभरी फैलियो । उठ्दो ज्वार छ शक्तिभित्र अब ता आँधी म छेल्छु कि ता ? साँच्चै सङ्गित हुन्छ कि त सजिलो आएर हेरे यता मेरो चाङ र आङको गरिदिए, मूल्यै रह्यो के कति ? प्रेमैपूर्वक बिन्ति मित्र सवमा सद्भावको सम्मति । छर्छु ज्ञान टपक्क टिप्छु प्रतिभा ढाल्छु नयाँ सीपमा बन्ला जीवन सार्थकै छ रचना, पाएर नौलो पन सम्झी सुन्दर रूपको स्मरणमा हाँसेर वस्तै छु म लेखें सक्कली रूपको नजरले यस्तै रह्यो तालिम । |
देश हराएको छम मेरो देश भेट्न सकिरहेको छैन म मेरो भाषा बोल्न सकिरहेको छैन म मेरो मनसँग निर्धक्क फुल्न सकिरहेको छैन । घरमा छ भनौं भने सूर्यसँगै व्युझन्छु जनसँगै उदाउँछु तैपनि म मेरो देश भेट्न सकिरहेको छैन खै ! कहाँ छ भनौं ? 'म मेरो देश ! अचम्मसँग हराएको छ । त्यहाँ अर्कैको ताला लागेको छ । वनमा छ भनौं भने त्यहाँ तस्करहरूको बोलवाला छ । नदीमा छ भनौ भने मेचीदेखि महाकालीसम्म कोशीदेखि कर्णालीसम्म जताततै चहारें त्यहाँ त ठेकेदारको चाल छ टेण्डरको कमाल छ भ्रष्टहरूलाई मालामाल छ । सडकमा खोज्न खोज्छु त्यहाँ त राँके भूतहरू ! दिउँसै सडकलाई तताउँदा रहेछन्, आफ्नै बिर्ता पो ठान्दा रहेछन्, त्यहाँ तिनीहरूकै राज रहेछ । खेतमा खोज्न खोज्छु, त्यहाँ, नयाँ भू-सामन्तहरूको जगजगी रहेछ डण्डा र झण्डासँगै तिनीहरू यसरी वर्सिए तिमीलाई तिम्रो शरीरको माया लाग्दैन ? -३३- विवश, मेरा आँखाहरू सगरमाथा तिर खोज्छ देश ! दुर्गन्धमा रूमल्लिएको विदेशीको लात सहेको हिउँ जम्न नसकेको कालो चट्टानको दाहा देखाएको आफैं टेथिससागरतिर फर्को कि जस्तो गरेर शीतबिन्दुका दुई थोपा खसाएर ऊ उठेको शिर निहुराउँछ, म तीन छक्क पर्छ किन यसरी मेरो देश निर्धा भएर हरायो । हरे शिव ! म पशुपतिमा पुग्छु, उन्मत्त भैरव ! आगाको ज्वाला चमचम आँखाहरू चम्काउँछन् बिचरा ! उनी नै आफ्नो पुजारी हराएर विलखबन्दमा परेका रहेछन् म त्यसै त्यसै जिल्लिन्छु । भूगोलमा खोज्छु, तीन, तरेलीको मेरो देश अब, बाइस चौबीस टुका पार्दा पनि अंश नपुग्ने भएछ कसैलाई ठाडो पार्ने तलतल कसैलाई तेस पार्ने दलबल भूगोल त मेरो मुटुभन्दा पनि बढी चिराचिरा परेको रहेछ । इतिहासमा खोज्छु पृथ्वीनारायण, भीमसेन र जङ्गबहादुरहरू धुरुधुरू रून्छन्, हामीले त सलौट ठोकेरै भएपनि भूमि त जोगाएकै थियौं, तरवार देखाएरै भए पनि शान्ति सुरक्षा दिएकै थियौ, निर्लज्ज जल्लादहरूले त ! हाम्रो पौरखलाई डुबाउन सम्म डुबाएछन् । भक्ति थापा र गङ्गालालहरू भीडमा त्यसै हराएछन् ओझेलमा पारिएका उनीहरू सस्तिएको 'सहिद' देखेर जिल्लिएका रहेछन्, इतिहास आफैं तीनछक्क परेको रहेछ । भौंतारिदै जाँदा खोजीमा सडकबाट हराएका आफ्ना खसमहरू खोज्दै नानीहरू च्यापेर हिंडेका आमाहरू भेटिए । विदेशको सपनामा, शरणार्थीसँग बिहे गर्न उत्ताउलिएका युवतीहरू भेटिए । आफ्नो भविष्यको खोजमा विदेशको भिसा पर्खेर बसेका निराश युवकहरू भेटिए । धमिला आँखाहरूमा बाटो कुरेर बसेका हराएका छोराछोरीको आशमा बाँचेका बुद्धबृद्धाहरू भेटिए । भाग्य लुटिएका, आफ्नै अगाडि बाबुआमाको हत्या देखेका, टुहुरा टुहुरीहरू भेटिए खै ! अब कहाँ खोजौ ? म मेरो देश सदन तिर कोल्टे फेरेर हेर्छ त्यहाँ त देश हराएको सूचना सम्म पनि पुगेको रहेनछ । लिगलिग कोटको दौड पो चलिरहेको रहेछ, कुर्सीको, खरिद विक्रीको होड पो चलिरहेको रहेछ, दुनो सोभ्याउनेहरूको हारेर पनि हार नमान्नेहरू, विधि र नीतिलाई हँसाइ रहेका रहेछन् म त्यसै त्यसै खुम्चिन्छु । अक्करको भीरबाट तल अरूण नदीको काली दहमा झ्वाम्म हाम फालेको सूर्य, पानीका छालमा तरङ्गित भएकै ठाउँमा थुपारिएका शब्द जञ्जालमा फोहोरको डङ्गुरमा सहमति /विमति शान्ति / भ्रान्तिका अकर्मण्यतामा खै ! मेरो देश कता अल्पेको छ संक्रमणका आला घाउहरूमा उचाल्दै पछार्दै गरिएका बोट र विरुवाहरूमा अविश्वास र ईर्ष्याका काला छाँयाहरूमा कोतरेर दुलो पारेका भाँडाहरूमा स्वघोषित अहम् र उचाइमा सैं मेरो देश कता हराएको छ । भोलि सूर्य यहाँ बास बस्न आउँछ या आउँदैन मेरो मपाइँत्वले टेक्ने धरातल पाउँछ या पाउँदैन मेरो पुनर्जन्म हुन्छ या हुँदैन मेरो न्वारान हुन्छ या हुँदैन यही संत्रास र भयमा म मेरो देश खोजिरहेको छु म मेरो देश खोजिरहेको छु । |
नदीबाबु मेरा उच्च शिरमा अटल कीर्ति गगन समान निर्भर हिमजल छलछल गिर्दो सर्सरी शीत उठान सेता फुलेका केश जटा छन्, भित्र लुकेकी अनन्त गङ्गा रत्नमुकुट खानी भरिलो रूप यौवन जीवन चङ्गा । आमा मेरी टम्म लुकेकी पोल्टोमा बाबुको चित्र बोकेकी गिरिगव्हरमा कुण्ड जमाइ पहाडमा ताल पोखरी चल्दो पवन सिसिर रम्दै गीत गुनुनु छन्छन गर्दै नव जीवन रसिलो बन्दो शिशु जन्में कि कल्कल गर्दै । वारपार कठिन जँघार देखी मानव छकपर्दो देवीशक्ति आदिम जननी ठानी चोखो भाकल गर्दो पञ्चेबाजा पञ्चावलीमा, ग्रहण-दानको पूजापाठ मुर्दा मलामी चिता खरानी धोइ पखाली छरिछ्याँट । त्यही मानव आइ सुरियो नाउ फड्के पुल बने कि ? नाप्दो शक्ति घर्घर बत्ती चल्दो उद्योग बन्दो नगरी बोकी कोदाली धर्ती सिञ्चन अन्नभण्डार रखवाला पक्की सडक, भवन उस्तै निर्माताको अमूल्य दाता । काट्नु, ख्याउनु, बोक्नु, हिड्नु परिश्रममा जीवन सफल समय छ बग्दो नित्य जल झै नफर्किदो वेग सलल पुर्नु बिगार्नु रचना अर्को संवाहन नै नित्य अटुट पाठ छ शिक्षा मैलो बोकी शुद्ध सुकिलो मानव नटुट । कत्ति बिग्रियो खेत र वारी कत्ति सप्रियो अन्न भकारी कत्ति जीवन खायो यसले कत्ति जीवन ये रखवारी आदि अनन्त लड्डी बुड्दी अथक उद्यमी पूर्ण जवानी जलकी राशि चुलबुल हिम पहाड-मैदान कहानी । छड़छङ छाँगा सङ्गीत बाजा बज्दछन् धुनमा खास गणा कोध र बाढी महाकालकी उठ्छन् भयङ्गर सर्प फैणा कवि-काव्यकी स्रोतनिधि हुन्, जल सभ्यताकी पूजा गर्दी मानव संस्कृति उत्थानको निल्दी जलधि आँ मुख गर्दी कीडा कौतुक जल जञ्जाल लाखौं जीवन तैरिन सक्छन् कैयौं जल्चर डल्फिन माछा भुरा कुरीमा सल्सल बग्छन् खोजी रक्षा कैले माथि कैले तलतल हूलहूल सर्छन् डुबुल्किदै हाँस बथान शिकार छेकी टपटप टिप्छन् । साँझ बिहानै ध्यान बकुल्ला बगर विर्ता चख शिकारी थुङ्गी, बल्सी जाल पेटारी बाहु बलले थुन्छ दुवाली काप र चेपै रूझी रूझी आफैं थाप्तै तिप दिन बितायो मार्ने मात्रै सुरमा उसले शत्रुतामा साँध लगायो । बिर्सी घरको भोक र निद्रा शिकारमा नै याम बितायो परिवारको सुखको भ्रान्ति बुन्दै जालमा आफू हरायो बल्यो च्याँखे अझ बल्लेला रात जूनैमा टहटह बग्दो बाढी भँवरी चर्खा जस्तै स्वाहा पारी जीवन लग्दो । नागवेली झै लहरी घुम्दै बेंसी-गल्छी टार उकेली दृश्य छाँयाको अनुपम शोभा, ढुङ्गे चट्टान रेटी रेटी जीवाश्मको त्यो छापा शेष अन्वेषणको खोज उघारी भूगोलमा यो रचना थप्दै सृष्टि संगम पत्र उचाली । द्रुतगतिमा ठाडो झरझर चञ्चलताको झरों भाका कत्तिको विग्रियो रूप र रङ्ग कोरी विगारी आफ्नै खाका कला थलामा शिला ठोकिँदा, ढुङ्गा शालिग्राम बन्यो कि ? रत्नशीलामा बान्की शिवको ज्योतिर्लिङ्ग भाव बढ्यो कि ? कत्तिले सिके पौरी चालमा वारि र पारि सिद्धि यात्रा कत्तिले पाले घोर निराशा भवाम्मै नदीमा जीवन जात्रा प्रेतकल्पको घोर अघोरी नली-हाड खोज्छ मसान फोहोरीको कालो रूप लि अगाडि आयो ज्यान थकान । कति उठाएँ कति बगाएँ खोज खोज रे घुम्ती बढाएँ केले यस्तो जीवन लामो संरक्षणको सोच दिलाएँ जोश घटाऊ, होश बढाऊ, प्रदूषणको चाङ हटाऊ दिन्छु जीवन लामो अझै निर्मलताको पाठ रटाऊ । भेट्नै आए गुडिगुडी लड्दै समाहितैको मिलन बिन्दु शाखा टुके घोर विपत्ति भो जुट्ने बाटो खोजी रमाऊ मिलोमतोको उर्जा शक्तिमा इन्धन नापी ठाउँ ठाऊँ मोड-मोडमा योजन शक्ति, संसारकै दृष्टि समाऊ |